تثبیت یا تداوم کاهش قیمت نفت خام

خبراقتصادي -  برخی کماکان سخن از مازاد عرضه می رانند و برخی همچنان مسائل سیاسی و ژئوپلتیک را دلیل این امر می دانند. 

بی شک این تغییرات نمی تواند صرفاً پیامد یک تصمیم یا یک دلیل باشد. بررسی رفتارهای بازیگران مهم نفتی جهان وجود دلایل گوناگون و شاید برنامه ریزی هایی با نیات مختلف در این امر را نشان می دهد. 

به هر شکل با گذشت تقریباً دو سال از آغاز کاهش قیمتها اینک سوال مهم این است که آیا قیمتها تثبیت شده و یا همچنان احتمال کاهش قیمت نفت خام وجود دارد و آیا می توان کف و سقف قیمت را پیش بینی نمود؟ برای پاسخ به این سوال بهتر است نگاهی گذرا به برخی از شرایط تاثیر گذار در بازار نفت بیندازیم :

1 - تداوم مازاد عرضه جهانی : مطابق آمارهای منتشره، در سال ۲۰۱۴ تقاضای جهانی نفت خام ۹۱.۴۴ میلیون بشکه در روز و تولید نفت خام جهان 92.46 میلیون بشکه در روز بوده است بعبارت دیگر 1.02 میلیون بشکه در روز مازاد عرضه وجود داشته است. در سال 2015 نیز در حالیکه تقاضای جهانی نفت خام که روزانه 92.98 میلیون بشکه بوده میزان تولید به روزانه 95.15 میلیون بشکه افزایش یافته که نشانگر روزانه 2.17 میلیون بشکه مازاد عرضه می باشد. مازاد عرضه ای که به حکم دلایل اقتصادی و منطق بازار موجب کاهش قیمت نفت خام گردید. با توجه به پیش بینی عرضه 95.55 میلیون بشکه در روز و تقاضای جهانی 94.18 میلیون بشکه در روز در سال 2016 این مازاد عرضه به با مقداری کاهش نسبت به سال قبل به میزان 1.37 میلیون بشکه در روز کماکان ادامه خواهد داشت. افزایش تولید آمریکا از منابع نفتی Shale Oil همچنان یکی از عوامل این امر می باشد. توجه به این نکته ضروری است که این مازاد عرضه و قیمتهای پایین نفت موجب گردیده که حجم ذخایر کشورهای OECD به طور قابل توجه ای افزایش یافته و از 2 میلیارد و 721 میلیون بشکه در سال 2014 به 2 میلیارد و 997 میلیون بشکه در پایان سال 2015 یعنی معادل مصرف 66 روز ایشان برسد. 

2 - نقش سازمان اوپک : با در نظر گرفتن آمار میزان تولید و تقاضا برای نفت اوپک طی این مدت اهمیت مازاد تولید نفت از سوی اوپکی‌ها بیشتر مشخص می‌شود. در سال ۲۰۱۴ مجموع تولید نفت خام کشورهای غیر اوپک 55.67 میلیون بشکه در روز و مایعات گازی و نفت خامهای نامتعارف تولیدی اوپک 6 میلیون بشکه در روز  بوده است (مجموعاً ۶۱.۶۷ میلیون بشکه در روز) که قاعدتاً انتظار می رفت جهت موازنه عرضه و تقاضا سهم نفت خام تولیدی اوپک روزانه ۲۹.۷۷ میلیون بشکه باشد اما در عمل تولید اوپک ۳۰.۷۹ میلیون بشکه بوده است یعنی مازاد تولیدی برابر با 1.02 میلیون بشکه در روز. 

تولید این سازمان برای سال 2015 مقدار 31.88 میلیون بشکه در روز بوده در حالی که تولید نفت خام کشورهای غیراوپک 57.14 میلیون بشکه در روز و مایعات گازی و نفت خامهای نامتعارف تولیدی اوپک 6.13 میلیون بشکه در روز بوده است. (مجموعاً 63.27 میلیون بشکه در روز ). این مازاد عرضه 2.17 میلیون بشکه در روز حاصل تولید بیشتر از سهمیه برخی از اعضای اوپک و افزایش عرضه کشورهای غیر اوپک می باشد و از سوی تحلیلگران بعنوان یکی از مهمترین علل تدوام پایین ماندن قیمتهای نفت خام شناخته می شود.

از مقایسه ارقام فوق الذکر این نتیجه استحصال می شود که مازاد تولید نفت اوپک در سال 2015 نسبت به 2014 به میزان 3.5 درصد افزایش یافته است. هرچند که طی همین مدت تولید کشورهای غیراوپک 2.6 درصد بیشتر شده است.

     به گواه آمار، در اولین فصل از سال ۲۰۱۶ تقاضا برای نفت خام به ۹۳.۰۸ میلیون بشکه در روز افزایش یافته و تولید نفت خام کشورهای غیر اوپک با اندکی کاهش به 57.12 میلیون بشکه در روز و مایعات گازی و نفت خامهای نامتعارف تولیدی اوپک با مقداری افزایش به 6.24 بشکه در روز رسیده است (مجموعاً ۶۳.۳۶ میلیون بشکه در روز). در حالیکه جهت توازن بین عرضه و تقاضا می بایستی تولید نفت خام اوپک ۲۹.۷۲ میلیون بشکه در روز می بود اما تولید رو به افزایش و خارج از سقف برخی از اعضا اوپک منجر شد که در این مدت تولید این سازمان به ۳۲.۳۱ میلیون بشکه در روز برسد. بنابراین مجدداً مازاد عرضه اوپک به ۲.۵۹ میلیون بشکه در روز افزایش یافته و بعنوان اهرم فشار بر روی قیمتها عمل کرده است.

     آنچه از بررسی روند تولید اعضا اوپک استنباط می شود نه تنها روند تولید، کاهشی نمی باشد بلکه افزایش بیشتر تولید اوپک در ادامه سال 2016 محتمل خواهد بود. شاید بتوان دلیل این امر را پیش بینی این سازمان در خصوص افزایش تقاضای جهانی به ۹۴.۱۸ میلیون بشکه در روز و کاهش عرضه نفت خام از سوی کشورهای غیر اوپک به 56.40 میلیون بشکه در روز جستجو نمود که در صورت  تحقق این امر، سهم نفت خام اوپک از بازار افزایش یافته و طبق محاسبات عددی به ۳۱.۴۹ میلیون بشکه در روز خواهد رسید. رقمی که هر چند هنوز از میزان تولید فعلی این سازمان کمتر می باشد اما با کاهش مازاد عرضه، بارقه هایی از امید در خصوص نزدیک شدن به توازن عرضه و تقاضا و متعاقباً بهبود قیمتها را روشن می نماید. لازم به ذکر است که طبق همین پیش بینی میزان تولید مایعات گازی و نفت خامهای نامتعارف تولیدی اوپک در سال 2016 معادل 6.29 میلیون بشکه در روز خواهد بود. 

     اما توجه به اینکه نکته ضروری است که طبق پیشبینی سال 2016 اوپک، تولید این سازمان ‌۳۲.۸۶ میلیون بشکه نفت در روز است که این عدد از میزان فعلی تولید نفت اوپک بالاتر است و با توجه به عدم توافق بر سر تعیین سقف تولید از سوی اعضا، انتظار می رود که این روند افزایش تولید فعلاً ادامه یابد که در این صورت به شرط ثابت ماندن سایر     مولفه ها، فشار بر روی قیمتها کماکان حفظ خواهد شد.

     به گفته بسیاری از تحلیگران، سازمان اوپک که در دهه های گذشته حدود نیمی از نفت خام مورد نیاز جهان را تامین می کرد و هم اکنون تقریباً 30 درصد از نفت خام دنیا را تولید می کند در موقعیت شکننده ای قرار دارد هرچند کماکان حدود 60 درصد از صادرات نفت خام دنیا را در اختیار دارد. 

از یک سو علیرغم مکانیزم جدید اعلامی در اجلاس اخیر مبنی بر خودتنظیمی تولید اعضا، جهت حفظ موقعیت و سهم خود در بازار نفت بعنوان یک سازمان مهم بین الملی مجبور به حفظ محدوده سقف تولید فعلی خود می باشد، زیرا اگر اعضای این سازمان بدون رعایت سقف تولید، شروع به جنگ تولید و افزایش بی رویه صادرات نمایند دوباره با کاهش شدید قیمتها مواجه خواهند شد و از سوی دیگر چنانچه این سازمان بعنوان یک بازیگر بزرگ اقتصادی جهان اقدام به کاهش عرضه نفت به منظور افزایش قیمت آن نماید، موجب مقرون به صرفه گردیدن تولید نفت خامهای گرانقیمت و افزایش عرضه این نوع نفت خامها خواهد شد که این امر افت قیمت نفت را مجدداٌ در پی خواهد داشت که در آن شرایط اوپک احتمالاً با دو گزینه از دست دادن بخشی از سهم خود در بازار نفت یا تلاش دو یا چند باره جهت بالابردن قیمت از طریق کاهشهای مکرر تولید مواجه خواهد گردید. این در حالی است که همانطور که گفته شد تولید در اوپک نیز همگام با پیش‌بینی‌هایی که از رشد اقتصادی در کشورهای صنعتی و در حال رشد می‌شود، رو به افزایش است.

3 - نقش کشور عربستان سعودی : شالوده این مطلب استوار بر عملکرد مهمترین تولید کننده نفت اوپک یعنی کشور عربستان سعودی است. عربستان بعنوان لیدر کبوترهای اوپک همچنان به تولید بیش از سهمیه خود که منبعث از کاهش تولید از سوی برخی دیگر از اعضا اوپک است ادامه می دهد و با تکیه به حساب ذخیره ارزی اش ، مکرراً بر طبل حفظ سهم بازار ولو به بهای کاهش قیمت نفت به 20 دلار در هر بشکه می کوبد. یک حساب سر انگشتی نشان    می دهد که با توجه به تولید حدوداً 10 میلیون بشکه ای و صادرات حدوداً 7 میلیون بشکه ای و در نظر گرفتن قیمت 50 دلار به ازای هر بشکه ، این کشور روزانه درآمدی در حدود 350 میلیون دلار دارد. در حالی که شاید چنانچه این کشور تسلیم نظریات دیگر اعضای اوپک می شد و از تولید روزانه اش می کاست قطعاً با افزایش قیمتها، درآمد ارزی این کشور افزایش چشمگیری پیدا می کرد.

      پرسشی که ذهن بسیاری از تحلیگران بازار را به خود مشغول کرده ، علل صرفنظر کردن عربستان از این ما به التفاوت درآمد و مواجه شدن با کسـری بودجـه هنگفت ماهانه می باشد. پرسشی که اتهامات زیادی در خصوص اهداف سیاسی عربستان از دفاع از سطح تولید فعلی نفت و خودداری از کاهش تولید ، متوجه این کشور کرده است.

4 - تلاش جهت حذف نفت های گران قیمت : به باور برخی کارشناسان حوزه نفت، استراتژی کنونی سازمان اوپک ( که ناشی از اجماع اعضا می باشد ) بر عدم تغییر در میزان تولید فعلی این سازمان موجب ثابت ماندن قیمت نفت در باند 40 تا 60 دلار در هر بشکه خواهد شد. با توجه به پایین بودن هزینه تولید نفت در کشورهای عضو اوپک، ثبات قیمت در بازه 40 تا 60 دلار احتمالاً در کوتـاه مدت و میـان مدت موجـب خواهد گـردید که تـولیـدکنندگان نفت خامهای گرانقیمت نظیر Shale Oil  آمریکا نظیر شرکتهای هس و آپاچی که هزینه تولیدشان بیش از قیمت فعلی نفت می باشد مجبور به کاهش یا توقف تولید و ترک بازار گردند وگرنه به صورت جدی خطر ورشکستگی را احساس خواهند کرد که در صورت تحقق ، این ایده موجب ثبات قیمت و حفظ سهم اوپک در بازار جهانی نفت خواهد گردید. هرچند که این نظریه با توجه به میزان تولید روزانه نفت خامهای گران قیمت در جهان که به باور برخی در حدود 2 تا 3 میلیون بشکه می باشد ، منتقدان جدی دارد. 

     جهت توضیح کاملتر این بحث توجه به برخی آمارها ضروری است. بدلیل کاهش قیمتها، شرکت های تولید کننده نفت شیل شدیداً تحت فشار می باشند. میزان درآمد آنها در سال 2015 نسبت به سال 2014 بیش از 30 درصد تنزل پیدا کرد، تعداد سکوهای حفاری نفت در آمریکا حدود 80 درصد کاهش یافت و از 1900 به 319 حلقه رسید و ارزش این شرکت ها در بازارهای بورس سقوط کرد. اما جالب اینکه تا به امروز هیچ کدام از تولید کنندگان شل که بیش از 100 هزار بشکه در روز تولید دارد ورشکسته نشده است. دوام آوردن این تولید کنندگان بزرگ مشخصاً نشان می دهد که چرا تولید کلی نفت آمریکا تنها حدود 10 درصد از زمان رسیدن به اوج خود یعنی 9.69 میلیون بشکه کاهش داشته است.

     پایداری شرکت های بزرگ شیل در بازار که مستلزم کاهش هزینه ها به نصف و در عین حال استفاده از تکنیک های جدید برای تولید نفت بیشتر می باشد، اکنون به صنعت شیل اجازه داده تا به شکلی محتاطانه روی افزایش مجدد تولید تمرکز نماید. اما این بار، تولید کنندگان شل می گویند، تمرکز خود را روی بازگشت سرمایه حفظ خواهند کرد و فرهنگ به حداکثر رساندن تولید بدون توجه به هزینه ها را کنار خواهند گذاشت.

اوپک و به ویژه عربستان سعودی انتظار داشتند کاهش قیمت جهانی نفت  ضربه سنگینی به تولیدکنندگان نفت غیرمتعارف آمریکا وارد کند اما آنچه اتفاق افتاد باعث شد شرکت‌های امریکایی به دنبال الگوی به صرفه‌تری برای ادامه تولید نفت شیل بیافتند. حالا قیمت نفت آمریکا پس از کاهش شدید در اواسط سال ۲۰۱۴ به حدود ۵۱ دلار برای هر بشکه در ماه ژوئن امسال رسیده است و دیگر ترس‌های قدیمی ورشکستگی کمتر برای شرکت‌های نفتی آمریکا معنا دارد. این شرکت‌ها به جای آنکه مثل سال‌های گذشته تنها تلاش کنند سرشان را بالای آب نگه دارند در تلاشند که به بازی بزرگ نفتی بازگردند .اما برای آنکه این شرکت‌ها از سود آتی خود مطمئن باشند منتظر قیمت‌های بالاتری (حدود بالای ۶۰ دلار) هستند تا عملیات حفاری و استخراج جدید را آغاز کنند، این رویکرد در  بودجه این شرکت ها که هنوز میلیون‌ها دلار کمتر از بودجه آن‌ها در سال ۲۰۱۵ است به خوبی منعکس شده است. بنابراین هنوز بسیاری از تولیدکنندگان نفت‌های غیرمتعارف، آهسته و  با احتیاط عمل می‌کنند و منتظرند ببینند نفت بشکه‌ای ۵۰ دلار چقدر ماندنی خواهد بود.

5 – تغییر هژمونی آتی بازار نفت : کاهش شـدید قیمت نفت منـجر به افـت ارزش پول بـرخی کـشورهای تولید کننده نفت خام گردیده و با توجه به بی ثباتی مالی، تغییر در طرحها و برنامه های نفتی کشورها و شرکتهای مهم نفتی را گریزناپذیر نموده است. بررسی برنامه های نفتی کشورهای شاخص نفتی نشان می دهد که بازار نفت جهان خصوصاً در بخش عرضه آبستن تغییرات مهمی می باشد . 

     بعنوان نمونه ، عراق مدعی است که می خواهد تولید نفت خود را به 9 میلیون بشکه در روز برساند، ایران بدنبال تولید روزانه 6 میلیون بشکه است، آمریکا در نظر دارد به تولید حدوداً 13.5 میلیون بشکه برسد ، دیگر کشورها نظیر کانادا ، نیجریه (علیرغم نزاع داخلی) ، آنگولا و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس همگی بدنبال افزایش تولید نفت خام خود هستند. اطلاعات منتشره، نشان دهنده شتاب و سرعت این کشورها برای دستیابی به اهدافشان می باشد به گونه ای که بسیاری از آنان سال 2020 میلادی را جهت نیل به اهدافشان نشانه گذاری کرده اند. قطعاً در صورت تحقق این طرحها، معادلات در بازار نفت به سود و به ضرر برخی کشورها تغییر خواهد کرد.

      بعنوان مثال در صورت عملی شدن طرحها مجـموع تولیـد سه کشور مهم اوپک یعنی ایران ، عراق و ونزوئلا (بازهای اوپک) به حدود 15 میلیون بشکه در روز خواهد رسید. لذا تعدادی از کشورهای مهم عرصه نفت و انرژی به صرافت افتاده اند تا به منظور حفظ برتریشان در این عرصه به طرق گوناگون این اهرمها را در اختیار خود نگاه دارند. بی شک کاهش شدید قیمت نفت اجرای بسیاری از پروژها و طرح ها را متوقف و یا با تاخیر مواجه کرده و منجر به خروج بسیاری از سرمایه گذاری های پیش بینی شده در این حوزه خواهد گردید. بعنوان نمونه می توان به تعطیلی تعداد زیادی از دکل های نفتی امریکا و کانادا طی ماههای اخیر و تاخیر در اجرای بسیاری از پروژه های افزایش تولید در عراق بدلیل کمبود بودجه اشاره نمود.

نتیجه گیری : علل کاهش قیمت نفت خام هرچه که باشد در شرایط فعلی کشورها و شرکتهای بزرگ نفتی را مجبور به اتخاذ سیاستهای مالی و نفتی جدید و تغییر در الگوی تولید و مصرف نفت خام و فرآورده های نفتی نموده است. پیش بینی افزایش زیاد، کاهش چشمگیر و یا تثبیت قیمت نفت خام چون وابسته به عوامل بنیادین متعددی است و هرگونه تغییر در این عوامل موجب تغییر قیمت نفت خواهد شد به سختی امکان پذیر می باشد ولیکن به باور تعداد زیادی از کارشناسان و تحلیلگران بازار نفت، با توجه به کاهش مازاد عرضه در بازار و متعاقب آن کاهش ذخایر و در صورت ادامه روند فعلی و ثابت باقی ماندن سایر مولفه های موثر، در کوتاه مدت قیمت این استراتژیک ترین کالای جهان از بشکه ای 40 دلار پایین تر نخواهد آمد و اتخاذ تصمیمات و انجام هرگونه اقدامات بعدی از سوی بازیگران مهم نفتی صرفاً بر روی سقف قیمت نفت خام موثر خواهد بود. قیمتی که که این روزها از ثبات نسبی برخوردار بوده و نمودار روند افزایشی آن به صورت بطئی حرکت می کند.