صادرات و درآمد نفت در 100 سال اخیر

خبراقتصادی: اصل این  گزارش در سال 87 در روزنامه سرمایه منتشر شده و اکنون با تغییراتی از نظر گرامیتان می گذرد.

میزان صادرات نفت ایران به سه دلیل کاهش سهمیه ایران در اوپک به دنبال کاهش قیمت نفت در شرایط بحران مالی و اقتصادی جهان، افزایش ظرفیت مصرف داخلی نفت در 40 سال اخیر و کاهش ظرفیت تولید نفت در سه دهه گذشته، به 2 تا  2/2 میلیون بشکه در روز رسیده که معادل صادرات نفت ایران در سال 1347 است.

به عبارت دیگر میزان صادرات نفت ایران تحت تاثیر شرایط بین المللی و عضویت در اوپک، افزایش جمعیت و رشد مصرف داخلی و کاهش ظرفیت تولید به خاطر عمیق تر شدن منابع و استفاده از میادین قدیمی  به میزان 40 سال پیش و در حد سال های 1347 و 1348 رسیده است. 

آمار تولید و صادرات نفت ایران نشان می دهد که تولید نفت ایران در سال 1296 به میزان پنج هزار بشکه در روز بوده که در سال 1329 به 664 هزار بشکه می رسد و اکنون با ظرفیت 4 میلیون بشکه روزی 2 تا 2.2 میلیون بشکه در روز صادر می شود.

 از نظر میزان درآمد نفت نیز قبل از انقلاب حدود 150 تا 200 میلیارد دلار نفت صادر شده و البته دلار آن زمان نسبت به دلار فعلی حداقل  5 برابر قدرت خرید داشته و قدرت دلار در 40 سال اخیر به تدریج کاهش یافته است.

در سال های بعد از انقلاب نیز درآمد نفت حدود 1000 تا 1100 میلیارد دلار بوده است و البته در مقایسه این دو رقم حتما باید از تئوری برابری قدرت خرید استفاده کنیم تا مشخص شود که این 1100 میلیارد دلار دقیقا معادل چند میلیارد متوسط ارزش دلار در قبل از انقلاب بوده است. جمعیت نیز از 36 میلیون نفر به 75 میلیون نفر رسیده و دوبرابر شده است و سرانه درآمد نفتی هر ایرانی در قبل و بعد از انقلاب باید با محاسبه دقیق نسبت جمعیت و ارزش دلار در یک سال پایه مورد توافق کارشناسان و اقتصاد دانان انجام شود تا معلوم شود که درآمد نفتی هر ایرانی در قبل و بعد از انقلاب چه روندی را طی کرده است و کارایی و بهره وری استفاده از هر دلار نفتی چگونه بوده است؟

 در دوره ملی شدن صنعت نفت، تولید در سال های 1330 تا 1333 به ترتیب به 35 هزار، 27 هزار، 26هزار و 61 هزار بشکه در روز رسید.

  از سال 1339 تولید نفت دوباره افزایش یافت و به بالای یک میلیون بشکه در روز  و در سال 1345 حدود  2.13 میلیون بشکه گزارش شده است.

در 10 سال قبل از انقلاب 56-1347 نیز  ظرفیت تولید نفت ایران به ترتیب 2.13-  2.6-  2.84-  3.37 -  3.82 -  4.53 – 5.02 – 5.8 – 6 – 5.35 – 5.88 میلیون بشکه در روز بوده و متاثر از این ظرفیت تولید، صادرات نفت نیز به ترتیب به 1.9 – 2.1 – 2.35 – 2.8 – 3.3 – 4 -4.5 – 5.2 – 5.3 – 4.6 و 5.2 میلیون بشکه در روز رسید.

میزان آمار تولید و صادرات شش سال 1382 تا 1387 نیز نشان می دهد تولید نفت از 3.24 میلیون بشکه در سال 82 به ترتیب به 3.74 – 3.83 – 4.09 – 4.07 و 4.03 میلیون بشکه در روز رسیده است.

کمترین میزان تولید روزانه نفت ایران در 30 سال اخیر در سال 1981 یعنی 1360 بوده که 1.262 میلیون بشکه در روز بوده و میزان صادرات روزانه نیز در این سال 714 هزار بشکه در روز بوده است.همچنین در شش سال 1387-1382 میزان صادرات روزانه به ترتیب به  2.1 – 2.4 – 2.6 – 2.3 – 2.3 – 2.2 میلیون بشکه در روز رسیده است. در سال های 1387 نیز تحت تاثیر ظرفیت تولید تقریبا ثابت ایران که حدود 3.5 تا 4 میلیون بشکه در روز بوده و مصرف داخلی نیز که به خاطر هدفمندی یارانه ها تقریبا ثابت وحدود 1.6 میلیون بشکه در روز بوده، صادرات نفت نیز بین 2 تا 2.2 میلیون بشکه در روز در نوسان بوده و تقریبا ثابت مانده است.

مقایسه آمار سال های 1346 تا 1390 در یک دوره 45 ساله نشان می دهد میزان صادرات نفت فعلی ایران به میزان صادرات سال های 1347 و 1348 است.

افزایش مصرف داخلی نفت نیز یکی از دلایل عمده کاهش صادرات نفت ایران بوده است به طوری که میزان مصرف داخلی نفت در کشور،  از 213 هزار بشکه در سال 46 به 1.6 میلیون بشکه در سال جاری رسیده و هر ساله شاهد رشد 7 تا 10 درصد مصرف داخلی در سه دهه گذشته بوده ایم

مصرف داخلی نفت از حدود 500 هزار بشکه در قبل از انقلاب و سال  1360 که ابتدای جنگ و انقلاب بوده، اکنون به روزانه 1.6 میلیون بشکه در روز رسیده  و اگر هدفمندی یارانه ها اجرا نمی شد و  میزان مصرف بنزین از 100 و 150 میلیون لیتر بالاتر می رفت اکنون باید شاهد مصرف داخلی بیشتری می بودیم

کارشناسان معتقدند که شدت انرژی در ایران بیش از کشورهای صنعتی و نوظهور و تازه صنعتی شده است و با توجه به مصرف حدود 500 میلیون مترمکعب گاز در کشور باید گفت که اگر چه مصرف نفت کشور تقریبا سه برابر شده اما با توجه به دوبرابر شدن جمعیت از 36 میلیون نفر  به 75 میلیون نفر باید گفت که اگر مصرف گاز را نیز به مصرف نفت اضافه کنیم باید گفت که مصرف انرژی داخلی تقریبا 6 برابر شده است در حالی که جمعیت تقریبا دو برابر شده است

به عبارت دیگر مصرف سرانه هر ایرانی نسبت به قبل از انقلاب و ابتدای انقلاب تقریبا سه برابر شده است

مهم ترین نتیجه ای که از این آمارها به دست می آید این است که برای مخارج ارزی و هزینه های کشور نمی توان روی قیمت نفت به عنوان یک متغیر پایدار و همیشگی حساب کرد زیرا علاوه بر عمیق تر شدن میادین نفت و این که نیمی از میادین نفت ایران در نیمه دوم عمر خود هستند، و افزایش هزینه استخراج و نیاز به تکنولوژی و سرمایه گذاری عظیم صدها میلیارددلاری برای تولید و صادرات نفت، میزان مصرف داخلی نیز افزایش یافته و کمتر می توان روی افزایش صادرات نفت حساب کرد

مصرف داخلی نفت در کشور،  از 213 هزار بشکه در سال 46 به 1.6 میلیون بشکه در سال جاری رسیده و هر ساله شاهد رشد 7 تا 10 درصد مصرف داخلی در سه دهه گذشته بوده ایم

ایران تا پایان سال 1404 یعنی سند چشم انداز باید 450 تا  500 میلیارد دلار سرمایه گذاری داخلی و خارجی جذب کند و همین رقم نشان می دهد که صنعت نفت به سرمایه گذاری عظیم صد ها میلیارد دلاری نیازمند است و حداقل در چند سال پیش رو باید منابع قابل توجهی را سرمایه گذاری کنیم.

از سوی دیگر نوسانات قیمت نفت وضعیت بودجه عمومی کشور را نیز متاثر ساخته و مخارج ارزی حاصل از نفت که 70 میلیارد دلار در سال 87 بوده  هرسال روبه افزایش است و در سال 1391 تنها برای بودجه عمومی دولت باید 51 میلیارد دلار تخصیص یابد و مابقی در صندوق توسعه ملی و.... صرف امور دیگر می شود

در نتیجه صادرات نفت همچون گذشته نمی تواند یک منبع پایدار  عمده و با ثبات برای تامین هزینه های دولت مورد توجه باشد و دولت باید یا ظرفیت صادرات نفت را افزایش دهد و نفت و گاز را به درآمد عمده ارزی خود تبدیل کند و یا با ایجاد فضای کسب و کار مناسب و خصوصی سازی و تقویت بخش خصوصی، زمینه افزایش مالیات ها و گسترش پایه مالیاتی را فراهم آورد.