صنعت پتروشیمی به‌دنبال تنوع و اطمینان در تأمین خوراک

اقتصادگردان- فاطمه امینی پور - اگرچه برخورداری از ذخایر عظیم گاز و نفت در کشور، موقعیت ویژه بین المللی در خلیج فارس و دریای عمان، به ما کمک خواهد کرد که مشکلات کمتری در پتروشیمی ها شاهد باشیم. اما احتمال، ایجاد مشکل در برخی شرکت ها وجود دارد، و از حالا باید آماده مواجه شدن با بحران تقاضای برخی محصولات مانند متانول باشیم.
همچنین رشد هزینه تمام شده تولید، نبود بهره وری و کارایی و ضعف مدیریت در برخی شرکت ها،  می تواند برخی شرکت ها را در بازار رقابتی و قیمت های جهانی با مشکل مواجه کند. برخی شرکت ها به دلیل قیمت های پایین تر خوراک در گذشته، نسبت سود و عملکرد مدیریتی و بهره وری بهتری داشته اند. اما اکنون و احتمالا در سال های آینده با رشد هزینه های مالی، تولید، خوراک و یوتیلیتی و... ممکن است که دیگر کارایی گذشته را نشان ندهند.
براین اساس، اولا دولت باید نسبت به اصلاح قیمت خوراک اقدام نماید تا هم شرکت های پتروشیمی و هم بورس و بازار سرمایه و سهام وضعیت بهتری پیدا کنند و دوم این که شرکت های پتروشیمی، فرصت کافی و درآمد بهتری برای تکمیل زنجیره های ارزش و طرح های خود، توسعه فازها، و رقابتی کردن تولید داشته باشند تا در سال های آینده به جای خام فروشی و مواد اولیه، محصولات با ارزش افزوده بالاتر را در بازار عرضه نمایند.
 گفته می شود که دولت سیزدهم، برای حمایت از صنعت پتروشیمی برنامه دارد و به دلیل حمایت پتروشیمی ها از بازار ارز و کنترل بازار و قیمت دلار از طریق پذیرش فروش ارز توافقی،  نوعی همکاری مطلوب بین دولت و پتروشیمی ها ایجاد شده است. از این رو، لازم است که دولت برای حمایت از نگین صنعت و اقتصاد کشور که اکنون بار اصلی صادرات، درآمد ارزی و تامین نیازهای ارزی کشور و صنایع پایین دستی را به دوش می کشد، اقدامی اساسی انجام دهد و نسبت به اصلاح فرمول تعیین قیمت خوراک پتروشیمی ها اقدام مناسب را انجام دهد تا چند تیر را همزمان به هدف بزند. مهمترین هدف این طرح، می تواند حمایت از صنعت پتروشیمی در آینده بازارجهانی باشد و در شرایطی که تولید محصولات پتروشیمی تا 2030 به سمت 930 میلیون تا 1 میلیارد تن افزایش می یابد، محصولات و قیمت های محصولات پتروشیمی ایران، با ارزش افزوده بالاتر و قابل رقابت با بازار جهانی باشد.
سهم پتروشیمی‌ها از گاز طبیعی، اتان، پروپان، بوتان، میعانات و نفتا به‌عنوان اصلی‌ترین خوراک‌ها برای مجتمع‌های پتروشیمی قابل توجه است و هرسال به مقدار آن افزوده می‌شود. اما لازم است که مصرف داخلی خانه ها و بخش تجاری کاهش یابد تا سهم بیشتری برای پتروشیمی ها باقی بماند و به ارزش افزوده بیشتری تبدیل شود و به درآمد و صادرات ایران کمک کند.در نتیجه قیمت گاز مصرفی باید به صورت پلکانی رشد کند تا بتواند از این برنامه توسعه ای حمایت کند.  

تنوع در سبد خوراک پتروشیمی‌ها

بیش از ۸.۷ درصد مصرف روزانه کشور و معادل روزانه ۶۲.۵ میلیون مترمکعب به پتروشیمی ها تزریق می شود که از این میزان ۴۳ درصد به‌عنوان خوراک و ۵۷ درصد به‌عنوان سوخت مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این روند توسعه مجتمع ها، گاز مورد نیاز پتروشیمی‌ها در سال ۱۴۰۴ روزانه ۱۵۳ میلیون مترمکعب خواهد بود و در ۱۴۰۵ روزانه به ۱۶۳ میلیون مترمکعب خواهد رسید.

اجرای طرح‌های خوراک ترکیبی

کارشناسان پتروشیمی می گویند که اجرای طرح‌های خوراک ترکیبی، سودآوری طرح‌های خوراک مایع را به مقدار خیره‌کننده‌ای افزایش می‌دهد، همچنین مهم‌ترین مزیت استفاده از این خوراک‌ها در طرح‌های جدید، ایجاد تنوع در سبد تولید محصولات، افزایش تاب‌آوری، تکمیل زنجیره‌های ارزش و جلوگیری از توسعه نامتوازن صنعت پتروشیمی است. حالا دیگر سال‌هاست مهم‌ترین مؤلفه توسعه صنعت پتروشیمی، در اختیار داشتن سبد متنوع و مطمئنی از انواع خوراک‌های مایع و گاز است.

اگرچه با توسعه پارس جنوبی افزون بر افزایش تولید و عرضه سوخت و خوراک متان، دوره کمبود شدید خوراک اتان و میعانات گازی صنایع پتروشیمی هم به پایان رسیده است، اما نگاهی به وضع تولید مجتمع‌های زنجیره آروماتیک صنایع پتروشیمی نشان می‌دهد این واحدها در سخت‌ترین شرایط تحریم بدون کسری و کمبود خوراک میعانات گازی در حال تولید، تأمین نیاز داخلی و صادرات محصولات هستند. اکنون وضع تولید در واحدهای الفینی و به‌دنبال آن مجتمع‌های مسیر خط اتیلن غرب، از ثبت رکوردهای جدید تولید حکایت دارد که این رکوردشکنی به‌دلیل توسعه پارس جنوبی و افزایش ظرفیت تولید و تأمین خوراک اتان در طول چند سال اخیر است.

موضوع تنوع خوراک پتروشیمی‌ها و تکمیل زنجیره ارزش و به‌تبع آن جلوگیری از خام‌فروشی محصولات پتروشیمی در دوره اخیر به‌شدت مورد توجه و ارزیابی قرار گرفته و مدیران به دنبال راهکارهایی در جهت منفعت بیشتر در این مسیر هستند.
مسوولان وزارت نفت و پتروشیمی معتقدند که نباید اجازه صادرات خوراک مورد نیاز زنجیره ارزش پتروشیمی صادر شود، موضوع کمبود خوراک تنها به کمبود تولید مربوط نمی‌شود. گاهی خوراک با حداقل ارزش صادر می‌شود، گاهی طرحی آماده نیست و خوراک تخصیص داده‌شده برای آن صادر می‌شود و گاهی ظرفیت خالی وجود دارد، اما باز صادر می‌شود که موضوع دوم مورد اشکال است.

خجسته‌مهر مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران در این زمینه گفت: باید سیاست‌هایی اتخاذ کنیم که اجازه صادرات به این خوراک داده نشود، البته خود پتروشیمی‌ها نیز باید در این زمینه همت کنند. گاهی خوراک بین‌مجتمعی از سوی یک پتروشیمی صادر می‌شود که این موضوع برای دیگری دردسرساز است.
همه صنعت نفت آمادگی همکاری برای ایجاد صنایع پایین‌دست را دارند، اما نخست باید ببینیم چه خوراکی در بازه ۱۰، ۲۰ ساله در دسترس است و بعد مجوز سرمایه‌گذاری صادر کنیم. نباید مجوزی صادر شود که بعدها سرمایه‌گذار را دچار چالش کند، اگر مجتمعی ایجاد شود که خوراکش فقط پنج سال در دسترس است، ایجاد آن مجتمع معنایی ندارد و معاونت‌های برنامه‌ریزی شرکت‌ها نباید برای طرح‌هایی که خوراکش خیالی است، مجوز صادر کند.

وابستگی مجتمع‌های پتروشیمی به خوراک و محصول یکدیگر

مرتضی شاهمیرزایی، مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران نیز با تأکید بر اینکه رویکرد آینده‌نگر توسعه صنعت پتروشیمی، بازنگری در طرح‌های توسعه‌ای با تمرکز بر تکمیل زنجیره ارزش مبتنی بر منطق بهره‌گیری حداکثری از خوراک‌های اولیه و کشش بازارها است، گفت: در سنوات قبل با استفاده از منابع طبیعی و خام هیدروکربوری توسعه مناسبی در بالادست زنجیره ارزش پتروشیمی صورت گرفته و سهم بالای تولید محصولات پایه صنعت پتروشیمی نشان‌دهنده این موضوع است که در تولید محصولات پایه پتروشیمی توسعه کافی انجام شده است.

کمبود محصولات میانی و نهایی

پس از بررسی‌های کارشناسی، مشخص شد صنعت پتروشیمی اکنون با چالش‌هایی از جمله نبود توسعه کافی در بخش میانی و انتهایی زنجیره‌های تولید نظیر زنجیره پروپیلن (به‌دلیل دسترسی نداشتن به فناوری و نبود جذابیت برای سرمایه‌گذاران)، همچنین نبود کفایت تولید محصولات میانی و نهایی مورد نیاز کشور مواجه است که در اثر عدم توسعه متوازن زنجیره ارزش، برخی محصولات مورد نیاز صنایع پایین‌دستی پتروشیمی به اندازه کافی در کشور تولید نمی‌شود و سبب شده این صنایع مجبور به واردات این محصولات باشند.

عوامل متعددی سبب عدم توازن و توسعه نامتناسب در محصولات میانی و نهایی شده است. از جمله این چالش‌ها می‌توان به مواردی از قبیل دسترسی به خوراک‌های گازی فراوان و لزوم بهره‌برداری از میدان‌های مشترک، دسترسی نداشتن به فناوری برخی محصولات پایین‌دستی و میانی زنجیره ارزش، نبود جذابیت اقتصادی در بازارهای کوچک محصولات میانی در مقابل بازار وسیع محصولات پایه، تحریم‌ها و همکاری نکردن شرکت‌های خارجی در تأمین فناوری و تجهیزات ویژه و در نهایت ضعف در قوانین موجود و لزوم اصلاح آنها اشاره کرد.

واگذاری و تعارض منافع

بعضی از مجتمع‌های پتروشیمی که وابستگی زیادی از حیث خوراک و محصول به یکدیگر دارند، به‌صورت مجزا واگذار شده‌اند که منجر به تعارض منافع در برهه‌هایی از زمان می‌شود، از طرفی واگذاری پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها به‌صورت منفک از یکدیگر سبب شده تبادل خوراک و محصول میان صنعت پالایش و پتروشیمی به‌صورت حداقلی صورت گیرد.

سند توسعه زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی

سند زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی در دست تهیه است که جهت‌گیری‌های صنعت پتروشیمی و اقدام‌های شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران را در مسیر احقاق سند مذکور در حوزه مهم ارزش افزایی نشان می‌دهد.
همچنین «بازنگری در طرح‌های توسعه‌ای با تمرکز بر تکمیل زنجیره ارزش» یکی دیگر از اولویت های صنعت پتروشیمی است.  توسعه طرح‌های صنعت پتروشیمی در سال‌های آتی مبتنی بر منطق بهره‌گیری حداکثری از خوراک‌های اولیه موجود در صنعت نفت و گاز و کشش بازار داخلی و خارجی برنامه‌ریزی شده است.
اکنون در صنعت پتروشیمی ۶۸ طرح در حال اجراست که در طول پنج سال آینده وارد مدار تولید خواهند شد و از ابتدای دولت سیزدهم تاکنون دو طرح‌ پتروشیمی به بهره‌برداری رسیده است و تا پایان امسال چهار طرح دیگر نیز وارد مدار تولید خواهند شد.
تحولاتی که در صنعت پتروشیمی کشور در حال رخ دادن است، نویدبخش شکوفایی بیش از پیشی است که هم صنایع داخلی از آن منتفع خواهند شد و هم بازار صادرات محصولات آن گسترده‌تر و متنوع‌تر می‌شود.