رشد اقتصادی در مسیر نزولی

از این زمان تا پایان سال 1389 اما روند رشد اقتصادی صعودی شد تا اینکه با شروع سال 1390 و به گفته برخی از کارشناسان، احتمالا تحت تاثیر تحریم‌های خارجی، رشد اقتصادی مجددا نزولی شد تا اینکه در نیمه نخست سال 1391، ارقامی منفی را ثبت کرد. به نظر می‌رسد این روند رکودی در نیمه دوم سال 1390 تشدید و نرخ رشد منفی‌تر شده باشد. هر چند بانک مرکزی اطلاعاتی را درخصوص رشد اقتصاد کشور پس از سال 1390 به طور رسمی منتشر نکرده است.

رییس‌جمهور چندی پیش در گفت‌وگویی تلویزیونی، «نرخ رشد اقتصادی بدون نفت کشور در شش‌ماهه نخست سال 1391» را بر اساس گزارش بانک مرکزی، حدود «منفی 2/2 درصد» اعلام کرد. این آمار پس از گزارش معاون برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رییس‌جمهور منتشر شد که چندی پیش به نقل از «گزارش مرکز آمار»، از نرخ رشد منفی 4/5 درصدی اقتصاد ایران در سال 1391 خبر داده‌بود. این در حالی است که بانک مرکزی مدت‌ها است درخصوص آمار میزان «تولید ناخالص داخلی»، «ارزش افزوده بخش‌های مختلف» اقتصادی کشور و میزان نرخ «رشد اقتصادی» از سال 1391 به بعد سکوت کرده و در گزارش‌های منتشر شده از سوی این بانک نیز که تغییرات برخی از شاخص‌های مهم اقتصادی کشور را مشخص می‌کند، در خصوص آمارهای مربوط به تولید و رشد اطلاعاتی درج نشده است. البته با تغییر مدیریت بانک مرکزی از ماه گذشته، به نظر می‌رسد که تغییراتی در شیوه انتشار آمارهای بانک مرکزی صورت گرفته و برخی از گزارش‌هایی که در گذشته یا به‌روز نمی‌شد یا با فواصل زمانی زیاد به‌روز می‌شد، اکنون با روال منظم‌تری در انتشار همراه شده ‌است. در چند هفته گذشته نیز نسبت به دوره‌های پیشین، نسخه‌های به‌روز شده از چندین گزارش بانک مرکزی منتشر شده‌ است. با وجود این هنوز به‌روزرسانی خاصی در خصوص آمار مربوط به رشد اقتصادی و تولید کشور در سال 1391 به صورت رسمی از بانک مرکزی صورت نگرفته‌ است. برخی از کارشناسان می‌گویند ممکن است سکوت بانک مرکزی در خصوص آمار رشد، به دلیل «منفی» بودن رشد اقتصادی ایران در سال گذشته ایجاد شده باشد. آمارها نشان می‌دهد اقتصاد ایران پس از سال‌های پایانی دهه شصت که با شرايط جنگ همراه بود، «رشد اقتصادی سالانه منفی» را تجربه نکرده بود. البته در نیمه نخست سال 1388، رشد اقتصادی ایران منفی شده بود؛ ولی با رشد مثبتی که در نیمه دوم این سال صورت گرفت، نرخ رشد اقتصادی «سالانه» مربوط به سال 1388، مثبت شده بود. بر این اساس گفته می‌شود دولت قبل تمایل نداشت در آخرین سال فعالیت خود که به نوعی ویترین کارنامه این دولت محسوب می‌شود، آماری از رشد اقتصادی کشور منتشر شود. برخی از اظهار نظرهای صورت گرفته از سوی مسوولان اقتصادی دولت قبل نیز می‌تواند تاییدکننده این دیدگاه باشد، چرا که رشد منفی اقتصاد ایران هیچ‌گاه مورد پذیرش مسوولان قبلی قرار نگرفته‌بود. برخي از كارشناسان مي‌گويند به همین دلیل نرخ رشد اقتصادی ایران در سال 1391، هم از سوی مرکز آمار و هم به نقل از بانک مرکزی پس از تغییر دولت و روی کار آمدن مسوولان جدید اعلام شده است.

به اعتقاد صاحب‌نظران اقتصادی، «رشد اقتصادی» مهم‌ترین شاخصی است که در خصوص عملکرد اقتصادی یک کشور می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. در تعریف فنی، رشد اقتصادی به «درصد تغییرات تولید ناخالص داخلی به قیمت‌های ثابت در یک دوره زمانی» گفته می‌شود. به عبارت دیگر، در صورتی که نرخ رشد اقتصادی منفی 4/5 درصدی (مرکز آمار) سال 1391 درست باشد، به این معنا است که میزان «تولید ناخالص داخلی» کشور در سال 1391، در حدود 4/5 درصد از میزان آن در سال 1390 کمتر بوده‌است. منظور از «قیمت‌های ثابت» در این عبارت این است که با تعدیل مقادیر تولید با تورم، اثر افزایش قیمت‌ها در رشد خنثی می‌شود و بنابراین در محاسبه رشد اقتصادی، به جای «تولید با قیمت‌های جاری» (که اثر تورم را در خود دارد)، از «تولید با قیمت‌های ثابت» استفاده می‌شود. بانک مرکزی در آمارهای مربوط به رشد اقتصادی از «سال پایه 1376» استفاده می‌کند. به این معنا که ارقامی که برای تولید و ارزش افزوده بخش‌ها به قیمت ثابت از سوی این نهاد استفاده می‌شود، با استفاده از «قیمت‌های ثابت سال 1376» سنجیده می‌شود. البته در کنار این آمار، تولید و ارزش افزوده با «قیمت‌های جاری» نیز اعلام می‌شود که در واقع مقادیر این متغیرها را با «قیمت‌های روز» و تعدیل نشده نسبت به تورم نشان می‌دهد.

آمار جدیدی که به نقل از گزارش‌های بانک مرکزی در خصوص رشد و تولید ناخالص داخلی کشور در سال گذشته منتشر شده، نرخ رشد اقتصادی را با دو قید «تولید بدون نفت» و «6 ‌ماهه نخست سال 1391» به میزان منفی 2/2 درصد اعلام کرده‌است. بنابراین تا زمانی که میزان «تولید ناخالص داخلی با احتساب نفت» در نیمه نخست سال 1391 منتشر نشود، هنوز نمی‌توان رقم دقیقی را به عنوان «رشد اقتصادی» در نیمه نخست این سال اعلام کرد. معمولا در گزارش‌های رشد اقتصادی که از طریق آمار بخش‌های اقتصادی محاسبه می‌شود، اقتصاد ایران مشتمل بر چهار بخش «نفت»، «کشاورزی»، «صنایع و معادن» و «خدمات» در نظر گرفته می‌شود و ارزش افزوده هر کدام از این بخش‌ها نیز به صورت جداگانه منظور می‌شود. میزان تولید ناخالص داخلی اقتصاد کشور در هر دوره زمانی، معادل با مجموع ارزش افزوده این چهار بخش است. همچنین این آمارها، برای دوره‌های زمانی سه‌ماهه ارائه می‌شود. به عنوان مثال در آخرین آمار منتشر شده از سوی بانک مرکزی در خصوص تولید ناخالص داخلی، مشخص شده که در «سه‌ماهه چهارم سال 1390»، ارزش افزوده بخش نفت معادل یک هزار و 30 میلیارد تومان، بخش کشاورزی در حدود 271 میلیارد تومان، بخش صنایع و معادن به میزان 4 هزار و 282 میلیارد تومان و بخش خدمات نیز معادل 7 هزار و 228 میلیارد تومان بوده‌است. مجموع این چهار رقم با لحاظ کردن یک مولفه آماری تحت عنوان کارمزد احتسابی، میزان «تولید ناخالص داخلی به قیمت‌ پایه» با استفاده از قیمت‌های ثابت را به دست می‌دهد.

مطابق آمارهای ارائه شده، در بازه زمانی سه ماهه چهارم سال 1390، در حدود 8 درصد از تولید کشور مربوط به بخش نفت، 1/2 درصد از آن مربوط به بخش کشاورزی، 4/33 درصد از آن مربوط به بخش صنایع و معادن و 4/56 درصد از آن نیز مربوط به بخش خدمات بوده‌است. این موضوع نشان می‌دهد بخش نفت سهم بسیار زیادی از تولید ناخالص داخلی ندارد و رقم رشد اقتصادی بدون نفت، فاصله بسیار زیادی با رقم رشد اقتصادی با احتساب نفت نباید داشته باشد. البته بخشی از این موضوع به این دلیل است که آمار برخی از تولیدات فرآورده‌ها و مشتقات نفتی مثل پتروشیمی، در ذیل ارقام مربوط به بخش صنایع و معادن درج می‌شود. بر اساس آمارها، در سه ماهه چهارم سال 1390 میزان ارزش افزوده بخش نفت، در حدود 14 درصد افت داشته است. حال در صورتی که این افت در سه ماهه اول و دوم سال 1391 نیز به همین میزان باشد، به این معناست که رشد ارزش افزوده بخش نفت در 6ماهه نخست سال 1391 در حدود منفی 14درصد بوده که باعث می‌شود رقم «رشد اقتصادی با احتساب نفت» تقریبا 1/1 درصد از «رقم رشد اقتصادی بدون نفت» کمتر باشد. به عبارت دیگر، بر مبنای این فروض، رشد اقتصادی ایران در 6‌ماهه نخست سال 1391 در حدود منفی 3/3 درصد بوده‌است.

بررسی آمار مربوط به تولید ناخالص داخلی کشور بدون احتساب بخش نفت در سال‌های گذشته نشان می‌دهد روند رشد اقتصادی کشور (با و بدون احتساب نفت) در یک دهه اخیر، چهار دوره و روند ناهمسو را طی کرده‌است. دو دوره از این روند، نزولی بوده و دو دوره نیز، رشد اقتصادی مسیری صعودی را طی کرده‌است. در دوره نخست از سال‌های ابتدایی دهه هشتاد تا نیمه ابتدایی سال 1386، روند رشد اقتصادی ایران صعودی بوده و حتی رشد اقتصادی بدون نفت در بازه زمانی 6‌ماهه مربوط به نیمه نخست سال 1386، تا آستانه 12 درصد نیز رسیده است. البته رشد اقتصادی سالانه در سال 1385 و 1386، مقادیر پایین‌تر از 10 درصد داشته است. به عبارت دیگر، رشد پایین‌تر در نیمه نخست سال 1385 و نیز در نیمه دوم سال 1386، رشد بالای مربوط به نیمه دوم سال 1385 و نیمه نخست سال 1386 را خنثی کرده و مانع از این شده که رشد اقتصادی کلی مربوط به این دو سال، ارقامی در حدود 10 درصد را ثبت کند. (رشد اقتصادی سال 1385 در حدود 6/6 درصد و رشد اقتصادی سال 1386، در حدود 5 درصد گزارش شده است.)

اما روند دوم در مسیر رشد اقتصادی، از نیمه‌های سال 1386 آغاز شد و تا اواسط دو سال بعد یعنی سال 1388 ادامه داشت. در این دوره رشد اقتصادی شش‌ماهه، از حدود 12 درصد در نیمه اول سال 1386 تا حدود منفی 2 درصد در نیمه نخست سال 1388 ادامه داشت. این روند رکودی نیز در این زمان متوقف شد و مجددا برای یک دوره زمانی تقریبا دو ساله، اقتصاد کشور شاهد افزایش نرخ رشد اقتصادی (در بازه‌های شش‌ماهه) بود. به طوری که با جدا شدن از سطح منفی 2 درصد، این مسیر صعودی به طور تقریبا یکنواختی آغاز شد و تا نیمه دوم سال 1389، رشد اقتصادی به حوالی 5/6 درصد رسید. با آغاز سال 1391 نیز مجددا روندی رکودی در رشد اقتصادی آغاز شد. به طوری که رشد اقتصادی با احتساب نفت که در نیمه دوم سال 1389 به میزان 6/6 درصد بود، در نیمه نخست سال 1390 معادل 7/4 درصد و در نیمه دوم این سال نیز معادل 2/1 درصد شد و برای بازه‌های زمانی بعدی نیز آماری از این متغیر در دست نیست.

رشد اقتصادی بدون نفت نیز که در نیمه دوم سال 1389 حدود 8/6 درصد بود، در نیمه نخست سال 1390 به میزان 6/4 درصد و در نیمه دوم این سال نیز به رقم 7/1 درصد رسید. آمار جدید می‌گوید این شاخص در نیمه نخست سال 1391 معادل منفی 2/2 درصد شده است، اما اطلاعاتی از رشد اقتصادی با احتساب نفت در این بازه زمانی به دست نمی‌دهد.