«چرخ چل»، حکایت جان سختی هنر دست در مازندران

اقتصادگردان_ "چل CHAL "که در بعضی مناطق مازندران به آن چل چرخ هم می گویند ، وسیله تهیه نخ از پشم گوسفند و بز در زمان های نه چندان دور بوده است که به همراه وسایل دیگر مانند

'چلیجه'، ضروری ترین وسایل برای تولید هرگونه بافتنی اعم از پارچه و فرش محسوب می شدند.

به گفته مادربزرگ های مازندرانی، تا کمتر از 50 سال پیش وجود چل در هر خانه ای در مناطق کوهستانی و بخشی از مناطق جلگه ای این استان از لوازم ضروری برای خانواده هایی بوده که کشاورزی و دامداری را در کنار هم سامان می دادند و از مزیت وجود دختر هم در خانواده بهره می بردند.

این ابزار سنتی هنگامی که با صنعت نساجی به عنوان رقیبی سرسخت مواجه شد ، اگر چه از بسیاری از خانه ها عقب نشینی کرد و در پستوها و انبارها استخوان چوبینش پودر شد ، ولی هنوز هم در بخشی از مناطق مازندران صدای جیر جیر آن به گوش می رسد، صدایی که برای بسیاری از افراد میانسال و مسن مازندرانی نوستالژیک و یادآور شب های طولانی پائیز و زمستان در کنار بخاری چوبی و چل ریسی مادربزرگ هاست .

با این وصف به گفته یک کارشناس صنایع دستی مازندران ، چرخ چل در این استان آخرین نفس هایش را می کشد و عمر آن نیز در صورتی که مورد توجه دستگاههای ذیربط قرار نگیرد همراه با آخرین بازماندگان هنرهای بافتنی به پایان خواهد رسید و اگر دیر بجنبیم نه از تاک نشانی خواهد ماند و نه از تاک نشان .

آخرین بازمانده های این هنر ، هنری که روزگاری نیازهای ضروری دامداران و کشاورزان را تامین می کرد ، هم اکنون بیشتر در روستاهای دور دست و کوهستانی مازندران با عشق و علاقه شخصی این کار را ادامه می دهند و در مناطق جلگه ای تقریبا هیچ نشانی از آن باقی نمانده است ، الا چل هائی که در پشت ویترین بعضی از فروشگاههای صنایع دستی به عنوان دکور جذب مشتری جلوه گری می کنند . 

** چرخ زندگی 

مریم اسکندری بانوی 64 ساله سوادکوهی که در روستای ' رجه ' در منطقه بالادست و کوهستاین زندگی می کند ، یکی از آخرین بازمانده های چل ریسی است که به گفته خودش تقریبا 50 سال در این زمینه فعالیت دارد.

وی به خبرنگار ایرنا گفت : تقریبا 50 سال است که چرخ چل دارم و از طریق پشم ریسی ابتدا نخ درست می کنم و سپس به بافندگی می پردازم. 

این بانوی سوادکوهی که محصولاتی مانند پاتابه ، جوراب ، جاجیم ، روتختی و دیگر محصولات دستی را تولید و عرضه می کند ، می گوید که هزینه زندگیش را از این طریق تامین می کند ، اگر چه در رقابت نابرابر با بافتنی ها صنعتی ، روزگار بسختی می گذرد.

بانو اسکندری هر جفت پاتابه را 70 هزار تومان می فروشد ، ولی گذشته از قیمت بالای آن ، در زمانه ای که چکمه جای چرم پوش های قدیمی را گرفته ، بستن پاتابه به پا جز در آئین های سنتی برای نمایش کارائی دیگری ندارد مگر این که کسی بخواهد آن را به عنوان یادگاری از ایام قدیم در منزل نگهداری کند.

جوراب هائی هم که این بانوی سوادکوهی می بافد ، هر جفت 20 هزار تومان قیمت دارد و این محصول هم بیشتر به کار نمایش می آید تا رفع نیاز .

اسکندری که به نظر می رسد چندان به بازنشستگی و خداحافظیش با این هنر دستی باقی نمانده است ، گفت : محصولاتم را تنها اطرافیان خریداری می کنند. در کل سال حدود 20 نوع از انواع محصولاتم را به افرادی که خواهان آن هستند می فرشم .

وی افزود : هم اکنون با توجه به شرایط سنی ، فرزندم در کنارم به من کمک می کند تا با هم به این کار را انجام دهیم . این کارهای بافتنی نیازمند سر و چشم درست و حسابی است و برای افرادی در سن و سال من سخت می شود.

این بازمانده چل ریسی در مازندران دارای چهار فرزند است که دو دخترش در کارهای بافتنی به او کمک می کنند.

** لفور ، آخرین پایگاه 

منطقه ' لفور ' سوادکوه از معدود مناطق در مازندران است که می توان بیشتر از سایر جاها آخرین بقایای هنر و صنعت دست قدیمی استان را در آنجا پیدا کرد.

فاطمه اکبری اهل روستای لفور که بیشتر از 40 سال کار چل ریسی را انجام می دهد ، می گوید که به همراه هفت نفر دیگر این کار را به صورت دائمی انجام می دهند و از وضعیت خودشان هم راضی هستند.

وی با بیان اینکه دانشجویان زیادی برای نوشتن پایان نامه هایشان به او مراجعه می کنند ، افزود : به آنها مراحل پشم ریسی و بافندگی را آموزش می دهم تا از این هنر دست اطلاع کافی داشته باشند. 

این بانوی سوادکوهی نگران آینده این هنر است ، هنری که به گفته او به دلیل ماشینی شدن صنعت بافندگی رو به فراموشی است . اکبری گفت : خیلی از کارهایمان در انبار انباشته شده است و اگر نمایشگاه صنایع دستی نباشد کسی نیست تا این وسایل را به فروش برسانیم.

وی یکی از دلایل به فروش نرسیدن محصولات را ، گرانی آنها به خاطر کیفیت بالا دانست و توضیح داد : محصولاتی که ما تولید می کنیم هنر دست است و کیفیت دارد به دلیل اینکه موادی که استفاده می کنیم از پشم خالص است و طبیعی است که گران می شود و مردم هم عموما مقایسه می کنند و سراغ ما برای خرید نمی آیند و هم اکنون تنها مشتری ها ما کسانی هستند از قدیم محصولاتمان را می خریدند.

** تغییر زمانه و ضرورت پوست اندازی 

یک کارشناس صنایع دستی مازندران با تاکید بر این که از رونق افتادن برخی از کارها مانند چرخ چل طبیعی است و برای ماندگاری باید با شرایط زمانه هماهنگ شود ، گفت : علم پیشرفت کرده است و با صنعتی شدن تولید نخ ، دیگر کسی برای بافندگی از سبک قدیمی استفاده نمی کند.

سکینه هوشمندی افزود : این که چرخ چل از رونق افتاده ، عجیب نیست برای این که بسیاری از مشاغل قدیمی دیگر هم چنین سرنوشتی پیدا کردند و آنچه که مهم است ، زنده نگه داشتن اینگونه کارها در حد و اندازه لازم برای آیندگان است چون این کارها بخشی از فرهنگ و هنر استان به شمار می رود.

این کارشناس گفت : این که انتظار داشته باشیم تولید محصولاتی که از طریق چل ریسی به دست می آید باید مورد حمایت قرار گیرد در حالی که مشتری ندارد ، نمی تواند نگاه درست به این موضوع باشد ، ولی باید به عنوان بخشی از فرهنگ و هنر و شیوه کار گذشتگان حفظ شود .

** میراث فرهنگی به دنبال احیای صنایع منسوخ شده 

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری مازندران به خبرنگار ایرنا گفت که در این حوزه کارگروهی برای تعدادی از رشته هایی که از قدیم بوده و منسوخ شده است ، تشکیل شده است.

حسین ایزدی با بیان اینکه چرخ چل یک رشته پایدار و قدیمی در مازندران بوده که ثبت نشده ، افزود : این رشته در قدیم رایج بود و به نظرم آن زنان که در قدیم این کار را انجام می دادند و یا اینکه زنانی که در حال حاظر این کار را ادامه می دهند ، تمایلی نداشته اند تا در میراث فرهنگی این هنر و کار را ثبت کنند.

وی با اشاره به اینکه در کارگروه ویژه ای که برای احیای صنایع منسوخ شده تشکیل دادیم ، از این کار هم حمایت می کنیم ، گفت : ابتدا این رشته ها را احصاء کرده ایم و با قرار دادن این صنایع در نمایشگاهها و همچنین دادن تسهیلات به این رشته ها می خواهیم برای بار دیگر این صنایع را احیاء کنیم. 

منبع: ایرنا