بانک «مورشو» اولين بانک ايراني در در مركز ساتراپي هاي هخامنشي

به گزارش Ahouraa.ir همانند بسیاری از کارهایی که برای نخستين بار در ایران پدید آمده است، سامانه و ساز و کار پولی و بانکی نیز در ایران باستان هتا پیش از آغاز خاندان هخامنشی، به گونه ساده هستی داشته، و این اگرچه در در دست شاهزادگان و زیگورات ها بوده است، ولی همزمان با‌ توانمندی شاهنشاهی هخامنشیان، و به پادشاهی رسیدن کوروش بازرگانی ایران درون گام نوينی شد.

باید به این نکته نمارش نمود که سه واژه مهادین «بانک»، «چک» و «کش (سندوق)» واژه هایی هستند با ریشه پارسی: «نیمکت، بنک (بنکداری) » و «چکیدن (کشیدن)» و «کاسه (که پول را تا همین امروز هم توی آن میریزند)» پیوند نزدیکی دارد. نمی توان فراموش نمود که بسیاری از کارهای بانک های امروزین مانند وام دهی و سپرده گزاری در آن زمان انجام می شده است.

با بنیانگذاری شاهنشاهی هخامنشی و جهان گشایی کورش و برپایی آرامش و آسایش در آبادی ها و راه ها و همچنین آغاز همه گیری به کار گیری استیر، پیش نیار های بنیان گذاری بانکداری فراهم شد. در روزگار هخامنشیان و اندکی پس از بدست آوردن بابل، بانک‌هایی مانند بانک‌های «اگیپی و پسران» و «مورشو و پسران» برای نخستین‌بار هستی سازمانی یافتند و پایه گذاری شدند. این گونه که آشکار است خاندان اگیبی  یهودی بوده اند و نام بنیانگذار بانک «یعقوب» بوده است.

 

کهن ترین بانک شناخته شده در گستره فرمانروایی ایرانیان در شهرهایی مانند همدان، پاسارگاد، بابل، اورشلیم و سارد، که در زمان کورش شاهنشاهی ایران را می ساختند، بانک «اگیبی (Egibi) و پسران» بود. شاهنشاهی پارس برای سامانه بانکی افزارهایی را فراهم آورد که پیش تر هستی نداشت. تا این زمان تنها سرپرستان، پادشاهان، آیین‌مداران‌ و مغ ها به کار بانکداری سرگرم بودند و پول می پرداختند. در زمان هخامنشیان بانک اگیبی و پسران و بانک مورشو و پسران برای نخستین بار به شیوه سازمانی راه اندازی شدند. سَدها دستک بانکی از بایگانی این بانک ها به ویژه از آن میان بانک اگیبی از مردمان بابل به دبیره میخی به دست آمده است. در این نوشتار ها گونه‌های گوناگون پیمان به مانند سپرده گذاری، وام دهی و ... هستی دارند. این بانک‌ها برای وام گرویی ارزشمند، مانند زمین کشاورزی یا برده برای بهره برداری و بهره کشی، در دست می گرفتند.

از لوحی که در‌بابل به دست آمده است چنین برمی آید که در ماه سپتامبر 537 پیش از زادروز کسی به نام «تادانو» چندی سیم به «ایتی - مردوک - بلاتو» رییس بانک اگیبی، سپرده است، تا در ماه نوامبر بهره ی آن را دریافت بکند. این دستک در اکباتان ساماندهی شده است و پیداست که به هنگام نوشتن دستک، کارگزار بانک‌در پایتخت بوده است. در این دستک فرموده شده است، که وام پرداخت شده در بابل، با خرما و به نرخ روز بازپرداخت شود. دستک دیگری که نشانگر اهدای یک وام بانکی به کسی است در شهر «آگاماتو» یا همان اکباتان نوشته شده بدست آمده که در آن پیمان چگونگی دریافت و پرداخت آن آمده است، و این یافته‌های روزگار کوروش بزرگ و کمبوجیه می باشد.

به‌ هنگام‌ پایان  یافتن بدهی‌ به‌ بانک‌ نوشته آغازین  بدهی‌ نابود می‌شد. از نوشته ‌های‌ درستی که‌ به‌ دست‌ آمده‌ اند، می‌توان‌ دانست که این‌ وام‌ها هرگز بازپرداخت‌ نشده‌ اند

 

قدیمی ترین بانك شناخته شده در گستره قلمرو ایرانیان با مركزیت هایی مانند همدان ، پاسارگاد، بابل ، اورشلیم و سارد ، كه در زمان كوروش شاهنشاهی ایران را تشكیل می داد، بانك «اگیبی و پسران » بود.

در قلمرو سیاسی ایران باستان بانكی وجود داشته كه عملیات آن در اصول تفاوت چندانی با عملیات بانكی امروز نداشته است حتی در بانك حسابی مانند حساب جاری وجود داشت و استفاده از چك نیز معمول بود: بانك اگیبی و پسران .

روزگار ما با پدیده های مدرن و پست مدرن اجتماعی و اقتصادی خود ، به حق می تواند نشانه های شیوه های اجتماعی و اقتصادی جهان باستان را كمرنگ تر از آنچه به ما رسیده است بنمایاند. از این روی ، غافلگیركننده است كه بدانیم در قلمرو سیاسی ایران باستان بانكی وجود داشته كه عملیات آن در اصول تفاوت چندانی با عملیات بانكی امروز نداشته است .

بگذریم از اینكه سه اصطلاح كلیدی «بانك »، «چك » و «كش (صندوق )» واژه هایی هستند با ریشه فارسی : «نیمكت ، بنك (بنكداری)؟» و «چكیدن (كشیدن)» و «كاسه (كه پول را تا همین امروز هم توی آن می ریزند).» گشوده شدن لیدی و بین النهرین به دست كوروش بزرگ بی درنگ اوضاع اقتصادی ایران را دگرگون كرد. لیدی مبتكر ضرب سكه شناخته می شود و بین النهرین بزرگ ترین بارانداز كالای بازرگانی جهان باستان از سند تا مدیترانه بود.

قدیمی ترین بانك شناخته شده در گستره قلمرو ایرانیان با مركزیت هایی مانند همدان ، پاسارگاد، بابل ، اورشلیم و سارد ، كه در زمان كوروش شاهنشاهی ایران را تشكیل می داد، بانك «اگیبی و پسران » بود.

پیش تر هم در بین النهرین مراكزی اقتصادی وجود داشتند كه بیشتر كارهای مالی معبدها را بر عهده داشتند. این بانك ها با دگرگونی چهره سیاسی و اقتصادی ، نخست وام می دادند و برای وام گروی قابل توجهی مانند زمین كشاورزی یا برده برای بهره گیری و بهره كشی در اختیار بانك قرار می گرفت .

شاهنشاهی پارس برای نظام بانكی امكاناتی را فراهم آورد كه پیش تر وجود نداشت . تا این زمان تنها امیران و روحانیان به كار بانكداری و پول می پرداختند. در زمان هخامنشیان بانك اگیبی و پسران و بانك مورشو و پسران برای نخستین بار بطور رسمی تاسیس شدند. صدها سند بانكی از بایگانی این بانك ها، از آن میان بانك وارثان شخصی به نام اگیبی از اهالی بابل به خط میخی به دست آمده است . این سندها آگاهی های گرانبهایی درباره نظام بانكی عصر باستان در اختیار ما می گذارد. با اینكه این بانك ها ایرانی نبودند، اما چون در قلمرو فرمانروایی هخامنشیان كار می كردند، سازمان هایی ایرانی به شمار می آمدند و حتی مالیات های دیوان اداری هخامنشیان به این بانك ها واریز می شد! بانك اگیبی و پسران با بانك دیگری به نام مورشو و پسران همه قدرت مالی منطقه را در اختیار خود داشتند.

بانك اگیبی به كارهای رهنی و اعتباری و همچنین امانی می پرداخت . از اسناد برجای مانده پیداست كه سرمایه بانك صرف امور مربوط به مسكن ، مزرعه ، دام و كشتی های باربری می شد. پول ، غله ، خرما، آجر و دیگر كالاهای مصرفی و حتی برده در قبال بهره زیاد به صورت جنسی به بانك سپرده می شد. بردگان برای «بهره گیری نامشروع » به متقاضیان اجاره داده می شدند.

گله های بزرگ در اختیار طرف قرارداد قرار می گرفت . ایرانی های مقیم بابل كه خود تمایلی به كار ملك خود را نداشتند، از این موقعیت استفاده می كردند. بانك حتی در قبال بهره غیرمستقیم ، پرداخت بدهی مشتریان را به عهده می گرفت . غنیمت های جنگی نیز به بانك فروخته می شد. در بانك حسابی مانند حساب جاری بانك های امروزی وجود داشت و استفاده از چك نیز معمول بود. از لوحی كه در بابل به دست آمده است چنین برمی آید كه در ماه سپتامبر ۵۳۷ پیش از میلاد شخصی به نام تادانو مقداری نقره به ایتی مردوك بلاتو، رییس بانك اگیبی سپرده است ، تا در ماه نوامبر بهره آن را دریافت كند. این سند در اكباتان (همدان) تنظیم شده است .

در این سند مقرر شده است كه وام پرداختی در بابل ، به صورت خرما، به نرخ روز بازپرداخت شود. همچنین دیده می شود كه چهار سال بعد، همیشه شخص در شهری ایرانی ، به این دادوستد پرداخته است ، اما این بار قرار شده است كه وام در (شعبه) اكباتان بازپرداخت شود. از لوح های گوناگون دیگری از دوره كمبوجیه و یك لوح از دوره بردیا برمی آید كه شعبه بانك اگیبی در پارس در جایی به نام خومدشو یا متزیش در نزدیكی تخت جمشید فعال بوده است .

در این شهر چهار قرارداد ایتو مردوك بلاتو مربوط به خرید بردگانی است كه نام ایرانی دارند و اسناد فروش آنها از بابل به دست آمده اند. شگفت انگیز است كه باری دیگر همین برده ها را به طرف تجارت خود در متزیش فروخته است . در مقایسه با دیگر جاهای جهان باستان ، معمولا مورخان با نبود سند روبرو هستند. بنا براین این اسناد را می توان نخستین در این زمینه دانست . از اینكه در سال ۵۳۶ یا ۵۳۵ پیش از میلاد، رییس بانك اگیبی و برادرانش مبلغ هنگفتی از كمبوجیه ، ولیعهد كوروش بزرگ وام گرفته اند، می توان نتیجه گرفت كه این بانك ارتباط خوبی با دربار ایران داشته است ! متاسفانه درباره سبب این وام چیزی نمی دانیم . امكان دارد كه دربار یا دست كم كمبوجیه با این بانك شریك بوده است . ظاهرا خاندان اگیبی از یهودیان مهاجر بوده اند و نام بنیانگذار بانك یعقوب بوده است . در حالی كه اومستد در سراسر نیم اول فرمانروایی هخامنشیان ، بهره بانكی را بدون استثنا جنسی و برابر بیست درصد می داند، میلو بر این باور است كه این بهره در زمان نبوكدنزر حدود ده درصد و در زمان كوروش و كمبوجیه بیست درصد و حتی درپایان سده پنجم پیش از میلاد به چهل تا پنجاه درصد رسیده است .

هرگاه وام در سررسید پرداخت نمی شد، جریمه سنگینی به آن افزوده می شد. گاهی سند را شخص دیگری پشت نویسی می كرد و چنانچه گیرنده وام در بازپرداخت بموقع وام كوتاهی می كرد، ظهرنویس مسئول پرداخت بود. برای وامی كه گرویی داشت بهره تعلق نمی گرفت . چون بانك از گرویی مناسبی كه در اختیار داشت ، مانند خانه و زمین و برده ، برای مدت وام استفاده می كرد. در صورتی كه وام گیرنده قادر به بازپرداخت نمی شد، گرویی از طرف بانك ضبط می شد. گاهی برای وامی هم گرویی گرفته می شد و هم بهره . وام های قرض الحسنه برای راه اندازی كار دوستان و خویشان بود. اغلب بهره به صورت ماهانه گرفته می شد. گاهی هم یكجا و با اصل وام . برای هر قسط رسیدی جداگانه صادر می شد.

به هنگام تمام شدن بدهی به بانك لوح اصلی بدهی نابود می شد. از لوح های سالمی كه به دست آمده اند، می توان نتیجه گرفت كه وام های مربوط هرگز بازپرداخت نشده اند! زمین ، خانه ، چارپا و حتی برده به صورت قسطی و از طریق بانك خریداری می شد (فاینانس ). در لوح های به دست آمده گاهی دیده می شود كه آخرین قسط ها را نوه وام گیرنده پرداخت كرده است ! ...

پيداست كه با فرمانروايي كورش اقتصاد ايران وارد مرحله­ ي نوين و جهاني خود شد، كه تا فروپاشي حكومت ساسانيان، روند عمومي آن كم و بيش دست نخورده ماند. گشودن ليدي، كشور ثروتمندي كه مردمش به مبتكران ضرب سكه شهرت دارند و گشودن بابل، يكي از معدود باراندازها و بازارهاي كهن بين المللي، ايران را، از سند تا مديترانه، به بزرگترين مركز اقتصادي جهان باستان تبديل كرده بود.

اين گستره­ي بزرگ دادوستد، با سه مركزيت همدان، پاسارگاد و بابل و در كنار اين سه، مركزيت­هاي بزرگي مانند اورشليم و سارد، ناگزير از برخورداري از شبكه­هاي مالي بزرگ بود، كه بتواند جوابگوي آن همه تحركي باشند كه يك شبه پديد آمده بود. 

شايد شگفت انگيز باشد، كه اين نظام جديد، از بانكي، تقريبا مانند بانك­هاي امروز برخوردار بوده است.

قديمي­ترين بانك (= بنگاه فارسي) شناخته شده در قلمرو ايران در زمان كورش بزرگ، به بانك «اِگيبي و پسران» مشهور بود.

 درباره­ي اين سازمان مالي نيز آگاهي­هاي ما، به سبب نبود ِخط از درون خاك ايران نيست. با بنيانگذاري شاهنشاهي هخامنشي و جهان گشايي كورش و برقراري آرامش و امنيت در آبادي­ها و راه­ها و همچنين آغاز رونق نقش سكه، شبه بانكداري نيز، كه از هزاره­ي دوم پيش از ميلاد در بين­النهرين تا حدودي شناخته شده بود، وارد مرحله­ي نويني شد. معمولا كارهاي مالي را معبدها به عهده داشتند، اما از اواخر سده­ي هفت پيش از ميلاد كه با فروپاشي يا ضعف حكومت­هاي بين­النهرين، معبدها توانايي پرداختن به امور مالي را از دست دادند، اين شبه بانك­ها شكل جدي­تري پيدا كردند. اين بانك­ها نخست فقط وام مي­دادند و براي وام گرويي قابل توجهي، مانند زمين كشاورزي يا برده براي بهره برداري و بهره كشي، در اختيار بانك قرار مي­گرفت.

شاهنشاهي پارس براي نظام بانكي امكاناتي فراهم آورد كه پيشتر هرگز وجود نداشت. تا اين زمان تنها اميران و روحانيان، به استثناي موردهاي نادر به امر بانكداري و پول مي­پرداختند. ظاهرا در زمان هخامنشيان بانك­هاي حقيقي و خصوصي مانند بانك اگيبي و پسران و بانك «مورشو و پسران»، براي نخستين بار به طور رسمي تاسيس شدند و يا هويتي رسمي يافتند. صدها سند بانكي از بايگاني اين بانك­ها، از آن ميان بانك وارسان شخصي به نام اگيبي از اهالي بابل به خط ميخي به دست آمده است، كه آگاهي­هاي گرانبهايي درباره­ي نظام بانكي عصر باستان در اختيار ما مي­گذارد.

با اينكه اين بانك از آن ايرانيان نبود اما چون در قلمرو حكومت هخامنشيان كار مي­كرد عملا سازماني ايراني به شمار مي­آمد و حتي براي دولت مركزي ماليات و خراج جمع­آوري مي­كرد. آغاز كار بانك اگيبي و شركا به سده­ي 7 پيش از ميلاد مي­رسد و به گمان از زمان نبوكدنـَزر»(نبوكدنصر)، تا داريوش فعاليت داشته است.

«اونگند»(5) كه ضمن مقاله­اي ارزشمند خاندان اگيبي را معرفي كرده است گمان مي­كند، كه نخستين اگيبي در سال­هاي ميان 690 تا 610 پيش از ميلاد زنده بوده است. بانك «اگيبي و پسران» با بانك ديگري به نام «مورشو و پسران» در طول فعاليت خود تمام قدرت پول منطقه را در اختيار خود داشتند 

بانك اگيبي و پسران به امور رهني و اعتباري و همچنين اماني مي­پرداخت. سرمايه­ي بانك صرف امور مربوط به مسكن، مزرعه، دام و كشتي­هاي باربري مي­شد. پول، غله، خرما، آجر و ديگر وسايل مصرفي و حتي برده در قبال بهره­ي زياد به صورت جنسي به بانك سپرده مي­شد. بردگان براي «بهره گيري نامشروع» به متقاضيان اجاره داده مي­شدند. گله­هاي بزرگ در اختيار طرف قرارداد قرار مي­گرفت و به جاي بهره تعداد زيادي از بره­ها، پشم و پوست دريافت مي­شد. علاوه بر اين، بانك اداره­ي ملك افراد را در برابر سود در اختيار مي­گرفت.

ايراني­هاي مقيم بابل كه خود تمايلي به كار روي ملك خود را نداشتند، از اين موقعيت استفاده مي­كردند. بانك حتي در قبال بهره­ ي غير مستقيم پرداخت بدهي افراد را به عهده مي­گرفت. غنيمت­هاي جنگي نيز به بانك فروخته مي­ شد. در بانك اگيبي، حسابي مانند حساب جاري بانك­هاي امروزي وجود داشت و استفاده از چك نيز معمول بود. (9)

از لوحي كه در بابل به دست آمده است چنين برمي­ آيد كه در ماه سپتامبر 537 پيش از ميلاد شخصي به نام «تادانو» مقداري نقره به «ايتي - مردوك - بلاتو» رييس بانك اگيبي، سپرده است، تا در ماه نوامبر بهره­ي آن را دريافت بكند. اين سند در اكباتان تنظيم شده است و پيداست كه به هنگام نوشتن سند، مسوول بانك (يكي از اگيبي­ها ؟) در پايتخت بوده است. در اين سند مقرر شده است، كه وام پرداخت شده در بابل، به صورت خرما به نرخ روز بازپرداخت شود.

همچنين ديده مي­شود، كه 4 سال بعد، همين شخص در يك شهر ايراني، به اين دادوستد پرداخته است، اما اين بار قرار شده است، كه وام در اكباتان بازپرداخت شود.

در لوحه­هاي متعدد ديگري به تاريخ دوران پادشاهي كمبوجيه (يك مورد به تاريخ پادشهاي برديا [وَهَيزداتــَه]) معلوم مي­شود، كه بانك اگيبي در پارس، در جايي به نام «خومدشو»(خومَـدِشو) يا «متزيش»(مَـتـِـزيش)، در نزديكي تخت جمشيد، سرگرم كار بوده است.

چهار قرارداد ايتي - مردوك - بلاتو در اين شهر بدست آمده است. موضوع مربوط بوده است به خريد بردگاني كه نام ايراني دارند و فروش آن­ها در بابل شگفت انگيز است، كه بار ديگر همان­ها را به طرف تجاري خود در متزيش فروخته است.معمولا مورخان درباره­ي برده داري در ايران در مقايسه با ديگر جاها با كمبود سند روبرواند. بنابر اين اين سند را مي­توان نخستين سند به شمار آورد !

از سندهاي مربوط به بانك اگيبي چنين برداشت مي­شود كه ايتي - مردوك - بلاتو در سال­هاي 575 تا 520 پيش از ميلاد زنده بوده است. از اينكه ايتي - مردوك - بلاتو رييس بانك اگيبي و برادرانش در سال 536 تا 535 پيش ار ميلاد مبلغ هنگفتي از كمبوجيه، ولي­عهد كورش بزرگ، وام گرفته­اند مي­توان چنين نتيجه گرفت كه بانك اگيبي ارتباط خوبي با دربار ايران داشته است.

متاسفانه از مدرك­هاي موجود درباره­ي علت اين وامگيري چيزي به دست نمي­آيد. امكان دارد، كه دربار و يا دست كم ولي­عهد، با اين بانك شريك بوده است. در هر حال خواه كمبوجيه شريك بوده باشد، خواه پردازنده­ي وام، پيداست كه دامنه­ي فعاليت بانك براي داشتن دستي باز در كارهاي بانكي، بطور صوري از كمبوجيه وام گرفته است. در هر حال سود كمبوجيه بايستي مبلغ چشمگيري بوده باشد، كه او به اين همكاري تن داده است.

ظاهرا خاندان اگيبي از يهودي­هاي مهاجر بوده­اند و نام بنيانگذار بانك «يعقوب» بوده است.  در حاليكه به نظر اومستد  در سراسر نيمه­ي اول فرمانروايي هخامنشيان بهره­ي بانكي، اغلب به صورت جنسي، تقريبا بدون استثنا 20 در 100 بوده است، ميلو  معتقد است، بهره­اي كه در زمان نبوكدنزر حدود 10 در 100 و در زمان كورش و كمبوجيه بيش از 20 در 100 رسيده و حتي در پايان سده­ي 5 پيش از ميلاد به 40 تا 50 در 100 بالغ شده است.

هرگاه وام در روز سررسيد پرداخت نمي­شد، جريمه­ي سنگيني به ميزان بدهي افزوده مي­شد. گاهي سندها را شخص ديگري پشت نويسي مي­كرد و چنانچه از طرف بدهكار، در پرداخت به موقع كوتاهي مي­شد، ظهرنويس مسوول پرداخت بود.

براي وامي كه گرويي داشت بهره دريافت نمي ­شد، چون وام دهنده از گرويي مناسبي مانند خانه، زمين يا برده در اختيار داشت، براي مدت وام، به صورت رهن استفاده مي­ كرد.

در يادداشت تفاهم قيد مي­ شد، كه به هنگام برگشت پول، گرويي بازگشت داده خواهد شد و نه وام گيرنده اجاره خواهد گرفت و نه وام دهنده بهره. 

در اين نظام بانكداري استفاده­ ي بيشتر هميشه از آن بانك بود و در صورتي كه وام گيرنده از عهده­ ي پرداخت بدهي بر نمي­ آمد، گرويي از طرف بانك ضبط مي­ شد. گاهي براي يك وام هم گرويي دريافت مي­ شد، هم بهره و در سند قيد مي­ شد : هرچه وام گيرنده در شهر و بيرون از شهر دارد در گرو بانك است.

وام­هاي بي­ بهره و گرويي (قرض الحسنه)، براي راه اندازي كار دوستان و خويشان بود.

اغلب بهره به صورت ماهانه پرداخت مي­شد و گاهي هم يكجا و با اصل وام. براي هر قسط رسيدي جداگانه صادر مي­ شد. به هنگام تمام شدن وام، لوح اصلي بدهي نابود مي­ شد.

از لوح­ هاي سالمي كه به دست آمده­ اند مي­ توان نتيجه گرفت كه وام­هاي مربوط به آن لوح­ ها هرگز تسويه نشده­ اند !

زمين، خانه، چارپا و حتي برده، قسطي و [ از طريق بانك ] خريداري مي­شد. از لوح­هاي بدست آمده گاهي ديده مي­ شود كه آخرين قسط وام را نوه­ ي وام گيرنده پرداخت كرده است ! ظاهرا سودجويي اين بانك سبب فقر مردم مي ­شده است. مخصوصا كه دولت دريافت ماليات و خراج منطقه را به اين بانك به مقاطعه مي­ داده است و دست ماموران بانك تا حدودي در دريافت ماليات باز بوده است.شايد اين موضوع توجيه ي باشد براي شركت كمبوجيه در بانك. منبع­ هاي موجود نشان نمي­ دهند كه آيا اين بانك خود نيز به حكومت مركزي ماليات مي­ پرداخته است يا نه.