اهميت و كاربردهاي جدول داده ـ ستانده اقتصاد ايران در سال 1383

خبراقتصادي - اداره حسابهای اقتصادی بانک مرکزی به منظور تبيين ساختار و سازوکار بخش واقعی اقتصاد ايران بر مبنای نظام استاندارد حساب های ملی، کتابی تحت عنوان «جدول داده ـ ستانده اقتصاد ايران در سال 1383» چاپ و منتشر کرده است. جداول آماری کتاب یاد شده، امکان مطالعه ویــژگی های ساختاری اجزاء تشکیــل دهنده یک نظام اقتصــادی را  فراهم‌کرده و از منظر کاربـــردی، در دو زمینه عمده تحلیل ســـاختارها و برنامه ریزی اقتصادی، مورد استفــاده قـرار می گیرد. در همين رابطه ابوالفضل اکرمی مدير کل اقتصادی بانک مرکزی در مصاحبه ای با پايگاه اطلاع رسانی این بانک به سوالات مرتبط با موضوع پاسخ می دهند.

در دنياي امروز به واسطه وجود تنوع و پيچيدگي فعاليت‌هاي اقتصادي، سياستگذاران اقتصادي نياز بيشتري به اطلاعات و آمار مبسوط و گسترده دارند. به همین دلیل تهيه،تدوين و ارائه آمار در مجموعه‌هاي نظام‌مند و  منسجم، به دليل گستردگي آمار و حجم قابل توجه آن در زمينه‌هاي مختلف اقتصادي، در دستورکار قرار دارد. تدوين نظام های آماري همچون نظام حساب‌هاي ملي، تراز پرداخت‌ها، آمارهاي مالي دولت و آمارهاي پولي بر مبنای دستورالعمل‌هاي استاندارد بين المللی، به‌‌دليل وجود چنين ضرورتی مطرح شده است. دستور العمل استاندارد جداول داده ـ  ستانده به‌لحاظ نظري بر پايه‌هاي تئوريک قوي‌تري متکي است. جدول داده ـ ستانده اقتصادي در اصل يک تکنيک آماري قوي و موثر است که در قالب آن تحليل اقتصادي متکي بر تئوري تعادل عمومي، مطرح مي‌شود. به‌طور كلي جداول داده ـ  ستانده که از ابزارهاي عمده برنامه‌ريزي اقتصادي به شمار مي‌روند، از يک سو مي‌توانند در تهيه حساب‌هاي ملي كاربرد داشته باشند و از طرف ديگر در زمينه تجزيه و تحليل ساختاری و اقتصادي مورد استفاده قرار‌گيرند. جداول داده ـ ستانده به عنوان يكي از پيشرفته‌ترين روش‌هاي حسابداري اقتصادي، چگونگي ارتباط و تعامل متقابل ميان رشته فعاليت‌هاي مختلف را در درون يك نظام اقتصادي نشان می دهند. در گذر زمان روابط بين فعاليت‌هاي مختلف اقتصادي متاثر از توسعه فن‌آوري، اعمال سياست‌هاي جديد اقتصادي و تغيير در قيمت‌هاي نسبي دچار تغييراتي مي‌شوند. روش داده ـ ستانده چارچوب تحليلي مناسبي، جهت مطالعه اين تغييرات فراهم مي‌آورد.

تهيه و تدوين جداول داده ـ ستانده همگام با تدوين حساب‌هاي ملي و براساس آخرين دستورالعمل‌هاي تهيه اين جداول جهت ارائه تصوير واضح‌تري از بخش واقعي اقتصاد، اهميت دارد. لذا تدوين جداول داده‌ ـ ستانده مبتني بر پايه‌هاي آماري، در فواصل زماني مناسب توسط حسابداران ملي توصيه شده و با جديت پي گيري و  عملياتی می شود. تا کنون بانک مرکزي جمهوري اسلامي ايران در پنج نوبت جدول داده‌ ـ ستانده مبتني بر پايه‌هاي آماري براي اقتصاد ايران در سال‌هاي 1348، 1353، 1367 ، 1378 و 1383 تهيه و منتشر کرده است. تجربه توليد جداول ‌ داده ـ ستانده مبتني بر پايه‌هاي آماري در ايران و ساير کشور‌ها نشان مي‌دهد که فرآيند تهيه اين جداول پرهزينه و زمان بر بوده و مستلزم صرف نيروي انساني متخصص و منابع مالي است.

نخستين كوشش‌ها براي تهيه جدول داده ـ ستانده در اقتصاد ايران، از سال 1341 آغاز شد. بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران در سال 1353، مبادرت به  تدوين جدول داده ـ ستانده اقتصاد ايران در سال 1348 کرد. این جدول به صورت بخش در بخش و به قیمت تولیدکنندگان و در 25 بخش تهیه و در سال 1360 منتشر شد. بانک مرکزی، دومین جدول را برای سال 1353 و به صورت کاملاً تفصیلی در 101 بخش و با تکنولوژی بخش در بخش در سال 1361 منتشر کرد. ارزش مبادلات موجود در این جدول هم به قیمت تولید کنندگان و هم به قیمت خریداران   تدوين شد. تهيه جدول داده - ستانده سال 1367 اقتصاد ایران از اوایل سال 1370 آغاز و نتایج نهایی آن در کتابی با همین عنوان در سال 1375 انتشار یافت. این جدول در قالب 258 محصول و 108 فعالیت تهیه و به قیمت خریداران و تولید کنندگان ارزش گذاری شده است. تهيه و تدوين جدول  داده ـ ستانده سال 1378 بانک مرکزی از سال 1380بر مبنای جداول عرضه ـ مصرف در دستور کار قرار گرفت و در تیرماه 1384 با ابعاد 58 فعالیت اقتصادی و 119 محصول منتشر شد. جدول متقارن سال 1378 هماهنگ با نظام حساب های ملی سال 1993 و بر حسب   قیمت های پایه ارزش گذاری شده است. در نهايت تهيه جدول داده ـ ستانده سال 1383 بانک مرکزی از سال 1389 بر مبنای  جداول عرضه ـ مصرف در دستورکار اداره حسابهای اقتصادی اين بانک قرار گرفت و در دی ماه سال 1393 با ابعاد 52 فعالیت اقتصادی و 108 محصول منتشر شد. برای تهیه جدول مذکور از نظام استاندارد حساب های ملی سال 1993 و 2008 بهره گیری شده و جداول مزبور بر حسب قیمت های پایه، ارزش گذاری شده است.

همانگونه که قبلاً نيز بيان شد، جدول داده ـ ستانده چارچوبي جهت بررسي ارتباط متقابل بخش‌هاي مختلف اقتصادی و پيوندهاي پسين و پيشين بخش‌هاي مختلف اقتصادي ارائه مي‌دهد. جداول داده ـ ستانده، کاربردهای گوناگونی در خصوص ادبیات توسعه اقتصادی نظیر رشد اقتصادی، اشتغالزایی، درآمد زایی و شناسایی پیوندهای بین بخشی، تجزيه و تحليل‌هاي ساختاري و اقتصادي، پیش بینی متغيرها، تحلیل های منطقه ای، انرژی ، زیست محیطی و ... دارد. به طور خلاصه اهم کاربردهای جداول داده ـ ستانده را می  توان به شرح زیر برشمرد:

1. پیش بینی تقاضا،  تولید، ‌اشتغال و سرمایه گذاری یک کشور یا یک منطقه اقتصادی به تفکیک بخش های مختلف.

2. بررسی تغییرات فناوری و اثرآن بر بهره وری.

3. اثر تغییر دستمزد،‌ سود یا مالیات بر قیمت ها.

4. بررسی آثار مبادلات بخش خارجی ( صادرات و واردات‌)‌ بر فعالیت های اقتصادی.

5. بررسی اثرات تورمی افزایش قیمت انواع حامل های انرژی.

6. بررسی های بخشی، مانند بررسی اثرات صنعت توریسم.

7. بررسی آثار زیست محیطی فعالیت های اقتصادی.

جداول داده ـ ستانده معمولاً به دو نوع جداول آماری و نیمه آماری دسته بندی می شود. منظور از جداول آماری، جداولی است که اطلاعات مندرج در آن مبتنی بر ارقام ثبتی، سرشماری ها، طرحهای آماری و صورت های مالی است. اما در جداول نیمه آماری، بخشی از اطلاعات جداول داده ـ ستانده بر اساس روش های تکنیکی و استفاده از ضرایب و اطلاعات جداول آماری سال پایه تهیه می شود.

تهیه و تدوين جداول داده ـ ستانده آماری مستلزم صرف زمان طولانی و نیز تخصیص منابع مالی و نیروی انسانی قابل توجه است، لذا عموماً می توان پس از تهیه یک جدول جامع آماری و با استفاده از تکنیک های نيمه آماری، اقدام به بهنگام سازی جداول داده ـ ستانده کرد. از این رو در بسیاری از کشورها تهیه جداول داده - ستانده آماری هر 5 یا 10 سال یک بار در دستور کار قرار گرفته و در فواصل زمانی ما بین هر دوره، صرفاً به بروز رسانی جداول نیمه آماری مبادرت می شود. از آنجا که جدول داده - ستانده سال 1383 بانک مرکزی به صورت تفصیلی و با استفاده از حداکثر آمار و اطلاعات موجود تهیه شده است، لذا به منظور اجتناب از صرف زمان و هزینه ، از جدول مذکور به عنوان جدول پایه جهت به هنگام سازی جدول داده ـ ستانده سال 1389 استفاده می شود.

بانک مرکزی در حال حاضر تهيه و تدوين جداول نیمه آماری سال 1389 را بر مبنای جداول آماری سال 1383 در دست تهيه و اقدام دارد. ضمن آنکه تهیه و تدوین جدول داده ـ ستانده آماری سال 1392 نيز متعاقباً و بعد از اصلاح سال پايه حسابهای ملی از 1383 به 1390 در دستور کار اداره حساب های اقتصادی قرار خواهد گرفت.

برآورد جداول داده ـ ستانده اقتصادي از جمله اهدافي است كه در مجموعه حسابهاي ملي بسـياري از كشـورها پي گيري مي شود. جداول مذكور شامل طيف گسترده اي از آمار مبادلاتي است كـه در حـوزه اقتصـاد يـك كشـور در ارتباط با توليد و مصرف كالاها و خدمات صورت مي گيرند و عمدتاً ساختار فرايند توليد كالاها و خدمات و نيـز نحـوه توزيع و مصرف آنها را بر مبناي يك چارچوب آماري و مطابق با اصول و مفاهيم حسابداري ملـي مـنعكس مـي سـازند .

بخش قابل توجهي از فرايند تهيه و تـدوين جـداول، بـه موضـوع سـاماندهي داده هـاي مربـوط بـه توليـد در هـرفعاليـت اقتصادي مربوط مي شود كه نشان دهنده تنوع محصولات توليد شده در هر فعاليت و نيـزارتبـاط ميـزان داده هـاي مـورد استفاده با ارزش محصولات توليد شده در فعاليت مورد نظراست. داده هاي به كار رفته در فرايند توليد محصولات شامل مجموعه اي از كالاها و خدمات توليد شده در اقتصاد و ارزش نيروي انساني، سرمايه و ساير عواملي است كه يك بنگـاه در مقابل به كارگيري آنها متقبل هزينه مي شود.

از سوي ديگر چگونگي توزيع و مصرف كالاها و خدمات از ديگر نكاتي اسـت كـه در زمينـه برنامـه ريـزي و سياست گذاري اقتصادي در نظر گرفته مي شود. بنـابراين بخـش ديگـري از آمارهـاي گـردآوري شـده در فراينـد تهيـه جداول داده ـ ستانده به موضوع طبقه بندي آماري محصولات بر حسب مصارف عوامل اقتصادي مربوط مي شود و بدين ترتيب ساختار مصرفي جامعه كه عمدتاً در دو گروه مصارف واسطه و مصارف نهايي كالاها و خدمات قابل طبقـه بنـدي است، منعكس مي شود. بررسي نقش فعاليت هاي اقتصادي و نيز سهم انواع كالاها و خدمات توليد شـده در هزينـه هـاي مصرفي بخش خصوصي و دولت مي نمايند. در واقع قابليت بررسي اثرگذاري و اثر بخشي يـك فعاليـت نسـبت بـه سـايرفعاليـت هـاي اقتصـادي از جملـه اهدافي است كه در فرايند تهيه جداول داده ـ ستانده مورد توجه قرار مي گيرد.

امروزه جداول داده ـ ستانده اقتصادي نقش موثري در ارائه آمار واطلاعات مورد نياز به منظور برنامـه ريـزي و سياست گذاري اقتصادي ايفا مي نمايند و در همين مقياس با گسترش طراحي و به كارگيري انواع مدلهاي برنامـه ريـزي برمبناي جداول داده ـ ستانده، تهيه و تدوين جداول مذكور در زمـره مهمتـرين وظـايف مراكـزتهيـه حسـاب هـاي ملـي محسوب مي شود.

در اين راستا، اقداماتي توسط بانك مركزي ايران از بدو تاسيس تا كنـون بـه عمـل آمـده اسـت؛ چنانكـه تهيـه، تدوين و ارائه جداول داده ـ ستانده سالهاي 1378 ،1367 ،1353 ،1348 و1383 از جمله گامهايي است كه به منظور تامين نيازهاي آماري جامعه درسطوح كارشناسي و برنامه ريزي اقتصادي صورت گرفته است. از آنجا كه جداول داده ـ ستانده طيف وسيعي از آمارها و اطلاعات اقتصادي را شامل مي شوند، تهيه و تدوين آنها مستلزم زمـان طـولاني تـري نسـبت بـه ساير مجموعه هاي مرتبط با حسابهاي ملي است كه اين موضوع يكي از دغدغه هاي اصـلي حسـابداران ملـي و كـاربران جداول مذكور محسوب مي گردد. همزمان با تهيه مجموعه سري زماني حسابهاي ملي بر مبناي سـال پايـه (1383=100)؛ تهيه جداول داده ـ ستانده اقتصادي سال 1383 نيزدر دستور كار قرار گرفت. تقريباً مشـابه بـا روال تهيـه جـداول پيشـين؛ فرايند تدوين جداول داده ـ ستانده سال 1383 نيز شامل برآورد جدول عرضـه بـه قيمـت هـاي پايـه، جـدول مصـرف بـه قيمت هاي خريداران، جدول مصرف به قيمت هاي پايه، جدول داده ـ ستانده خالص بر حسـب روش تكنولـوِژي بخـش (فعاليت)، جداول ماتريس ضرايب فني، ماتريس معكوس لئونتيف، ماتريس ضـرائب سـتانده مسـتقيم، معكـوس مـاتريس گُش و جدول ضرايب پيوندهاي پسين و پيشين اقتصاد ايران بوده است كه تعاريف و مفاهيم مرتبط با هر يـك از آمـار و اقلام مندرج در جداول مذكور، بر حسب روش هاي استاندارد و عموماً تعريف شده در نظـام حسـابهاي ملـي (SNA) و سايرمنابع معتبرومرجع، مورد توجه قرارگرفته اند. اگرچه در جداول داده ـ ستانده اقتصادي، گسـتردگي سـطح تفصـيل آمار و ارقام مرتبط با مبادلات كالاها و خدمات از جمله ويژگي هاي اصلي كاربرد جداول مذكور به شمار مي آينـد امـا بايد توجه داشت كه كيفيـت و كميـت داده هـاي حاصـل از نظـام آمـاري كشـور نقـش مـوثري در تعيـين ابعـاد جـداول  داده ـ ستانده ايفا مي نمايند. لذا با توجـه بـه امكانـات و توانـايي هـاي كـه در زمينـه دريافـت و بـ ه كـارگيري داده هـاي اقتصادي وجود داشته است، جداول تفصيلي داده ـ ستانده سال 1383 بر حسب 52 فعاليت و 108 محصول مورد بـرآورد قرارگرفته اند.

چنانكه پيشترذكر گرديد تهيه جداول داده ـ ستانده مستلزم به كارگيري طيف وسيعي از اطلاعـات و داده هـاي پايه از مبادلات اقتصادي انجام شده در قلمرو اقتصادي يك كشور مي باشند و در نتيجه، تعامل و همكاري كليه مراكـز و واحدهاي آماري كشور؛ نقش قابل توجهي در فرايند به روز رساني وكيفيـت آمارهـاي منـدرج در جـداول مـذكور ايفـا مي نمايند. تهيه جداول آماري داده ـ ستانده اقتصاد ايران در سال 1383 از جمله اقداماتي است كه در سايه همكاري هاي گسترده و مستمر واحدها و منابع پايه آماري ايران كه در بخش هاي دولتي و خصوصي قرار دارند؛ صورت گرفته اسـت.

در كوتاه سخن به لحاظ تعداد واحدها، امكان ذكر اسامي يك به يك آنها فراهم نمي باشد، اما برحسب وظيفـه، از كليـه سازمانها، موسسات، وزارتخانه ها و ساير منابع آماري بخش خصوصي و دولتي كه نقش موثري در تهيه و تدوين جداول داده ـ ستانده اقتصادي سال 1383 ايفا نموده اند، تقـديرو سپاسـگزاري مـي گـردد. اميـد اسـت تعامـل وهمكـاري هـاي مذكور، همواره فرا روي توليد مستمر و ارتقـاي كمـي و كيفـي آمـار ملـي كشـور بـوده و آثـار ناشـي از ايـن اقـدامات، زمينه هاي علمي مناسب جهت اجراي سياست ها و برنامه ريزي هاي اقتصادي كشور را فراهم نمايند .