گره اجبار بر تار و پود فرش استان

اقتصادگرا_ در ادامه این مطلب به قلم فرخ نژاد آمده است: شاید خراسان جنوبی تنها نقطه ای باشد که بیشتر بافندگان فرش آن از سر اجبار و نداری بر تار و پود فرش ها گره می زنند تا بتوانند در سال هایی که آسمان هم نظر لطفی به آن ها ندارد لقمه بخور و نمیری از این راه به دست آورند.

آن طور که رئیس اتحادیه فرش دستباف استان می گوید: فرشی که بافندگان خراسان جنوبی می بافند بر تار و پود آن گره عشق نمی زنند تا از آن بتوان به عنوان یک اثر هنری و ماندگار نام برد بلکه این کار از سر اجبار است و برای به دست آوردن یک لقمه نان.

از گره هایی که این روزها بر دل فرش ها نقش می بندد «کامیابی مسک» به عنوان هرز بافی یاد می کند و بر این عقیده است که شاید همین هرز بافی ها سبب شده تا دیگر کشورها هم پای دار قالی بنشینند و بازار هنر ایرانی را از آن خود کنند.

سال جدید در ابتدای راه است و چندان نمی شود از آن صحبت به میان آورد اما این که سال قبل فرش استان چگونه شرایطی را پشت سر گذاشت، سوالی است که وی این گونه به آن پاسخ می دهد.

سال گذشته نیز همانند چند سال قبل آن با افت صادرات فرش دستباف در خراسان جنوبی مواجه بودیم البته این مشکل تنها به این استان برنمی گشت بلکه مربوط به تمام کشور بود.

درآمد اندک هرچند نباید این موضوع را از یاد برد که در کشور شاهد افت تولید هم بودیم و دلیلش این است که قیمت فرش پایین می باشد و در حقیقت درآمد حاصل از تولید فرش برای یک قالیباف با درآمدی که بقیه از دیگر بخش های تولیدی دارند خیلی فاصله دارد.

به عنوان مثال زمانی که صنعت ساختمان رونق داشت درآمدی که یک کارگر ساختمانی کسب می کرد سه تا چهار برابر درآمد یک بافنده بود به همین دلیل در بیشتر مناطق ایران با افت تولید فرش دستباف مواجه شدیم.

به علاوه با توجه به محرومیتی که از قبل در منطقه باقی مانده است به دلیل فراهم نبودن زیرساخت ها سرمایه گذاران کمی راغب به سرمایه گذاری در این منطقه هستند.

شاید هم مسئولان رده های مختلف به دلیل قناعت مردم خراسان جنوبی کمتر برای تامین امکانات و تجهیزات در این منطقه تلاش کرده اند.

دیگر این که حدود دو دهه است که خراسان جنوبی با قهر طبیعت(خشکسالی) دست و پنجه نرم می کند و همه این محدودیت ها دست به دست هم داده است تا برای مردم استان شغلی نباشد بنابراین برخی به اجبار به حرفه و هنر سنتی منطقه یعنی فرش بافی روی آورده اند. 

به گفته او این کار سبب شده تا در سال هایی که صادرات هنر خراسان جنوبی 40 درصد نسبت به سال های قبل از تحریم کاهش یافته است از تولید آن کاسته نشود.

هرچند عده ای بر این عقیده اند که تولید زیاد فرش به علت این که صنعت قدیمی استان محسوب می شود خوب است اما این کارشناس فرش دستباف که سابقه 20 ساله تدریس در مراکز آموزش عالی را دارد می گوید: تولید زیاد فرش در هر نقطه ای یعنی این که آن منطقه از نظر صنعتی عقب افتاده است.

به گفته «کامیابی» نقاطی پیشرفت کرده و قالی بافی را کنار گذاشته اند به عنوان مثال زمانی کشور چین یکی از رقبای اصلی ایران در بازارهای جهانی بود اما وقتی صنعت آن پیشرفت کرد قالی بافی صرفه اقتصادی نداشت طوری که در حال حاضر یکی از بازارهای صادرات فرش ایران چین است و در دیگر کشورها نیز وضع به همین منوال است.

** رکود، تولید را کم نکرد

وی تصریح می کند: اگر در خراسان جنوبی با وجود همه مسائل از جمله رکود باز هم تولید کم نشده به این دلیل است که بخشی از تولید استان از سراجبار است یعنی بافنده به لحاظ ذوق و شوق خودش نیست که بافندگی می کند بلکه چاره ای جز این ندارد.

خیلی وقت ها در محافل دانشگاهی بحث به میان می آید که هر قالیباف هنرمند است اما این طور نیست زیرا هنر برخی از آن ها برای سیر کردن شکمشان است چون فرد نمی خواهد زیر پوشش نهادهای حمایتی قرار گیرد و یا دست جلوی کسی دراز کند بلکه با یک لقمه بخور و نمیر که از این راه به دست می آورد می خواهد شکمش را سیرکند.

دیگر این که در خراسان جنوبی به دلیل قهر ادامه دار طبیعت روستاهای زیادی با تانکر آبرسانی می شود بنابراین نمی شود گفت تولید فرشی که در روستاها انجام می شود برای کمک خرج روستاییان است بلکه در حال حاضر با توجه به نبود آب ممر درآمدی برای آن هایی که روزگاری دامداری و کشاورزی داشته اند به حساب می آید.

تاکید او بر این است که در خراسان جنوبی نه تولید و نه صادرات نسبت به سال قبل از آن افت نداشته بلکه حدود 7 تا 8 درصد هم صادرات این استان نسبت به سال قبل بیشتر بوده است زیرا با برداشته شدن تحریم ها ایران توانسته حدود 70 تا 80 میلیون دلار صادرات فرش به کشور آمریکا داشته باشد.

به علاوه زمانی از فرش به عنوان صنعت یاد می شد زیرا مردم از آن به عنوان کف پوش استفاده می کردند درست مانند زمانی که یخچال نبود و از کوزه های سفالی برای سرد کردن آب استفاده می شد اما امروزه حتی در روستاها نیز از وقتی که یخچال به بازار آمده از آن استفاده نمی شود و کسی هم که کوزه را می خرد از آن به عنوان یک کالای دکوری استفاده می کند.

برای فرش هم همین مسئله صدق می کند زیرا با تولید کف پوش های مختلف بازار فرش دستباف در دنیا کوچک شده است و این موضوع به دولت و حکومت ربطی ندارد بلکه مسئله ای جهانی به دلیل پیشرفت تکنولوژی محسوب می شود.

** کوچک شدن بازار فرش

به عنوان مثال زمانی بیش از 2 میلیارد دلار از فرش ایران به بازارهای جهان صادر می شد اما اکنون کاهش یافته یعنی بازار فرش ایران در دیگر نقاط جهان حدود 70 تا 80 درصد کوچک شده است.

کوچک شدن بازار فرش تنها مربوط به ایران نیست بلکه به تمام کشورهای تولید کننده برمی گردد زیرا ذائقه بازار کف پوش ها را بیشتر می پسندد.

علاوه براین، روند کوچک شدن بازار فرش همچنان ادامه دارد و با این سیر نزولی هیچ آینده ای هم نمی توان برای صنعت فرش دستباف متصور بود زیرا صنعتی که با تکنولوژی روز دنیا همراه است تولید انبوه و رفاه را می آورد. 

در کنار این موضوع نمی توان گفت نباید مجوز برای تولید فرش ماشینی صادر یا برای این صنعت تبلیغ شود، این ها بحث های غلطی است اگر بخواهیم به دنبال این مباحث باشیم و اگر چنین باشد باید همه یخچال ها را جمع کنند تا کوزه گران کوزه های خود را بفروشند. نمی شود در گذشته ماند چون چنین چیزی امکان ندارد.

رئیس اتحادیه فرش دستباف استان ادامه می دهد: اگر مشکلی هم دراین زمینه وجود دارد به خود ما برمی گردد زیرا خود را به روز نکرده ایم و با صنعت روز پیش نرفته ایم.

طبیعی است که باید در خراسان جنوبی صنعت وجود می داشت تا به دنبال آن اشتغال ایجاد شود و این کار وظیفه دولت است و دراین زمینه خیلی نتوانسته به وظایفش عمل کند.

به عنوان مثال زمانی که دولت منابع اعتباری برای حوزه فرش دستباف اختصاص می دهد به جای این که سرجمع آن را برای ایجاد کارگاه تولیدی یا کارخانه کوچکی در روستاها هزینه کند تا کسی به دلیل نبود شغل به شهرها مهاجرت نکند اما این منابع اعتباری را به افراد می دهد که برخی به جای ایجاد شغل آن را به زخم های زندگی شان می زنند و با این کار در عمل هیچ اشتغالی ایجاد نمی شود.

به نظر او چون تولید فرش ، صنعت به روزی نیست و یکی از صنایع سنتی منطقه به حساب می آید که ریشه در آداب و فرهنگ خراسان جنوبی دارد اگر آن هایی که فقط به این هنر علاقه دارند و می خواهند از سر عشق گره بزنند برای آن ها کاری انجام شود خوب است.

** کاهش 40 درصدی صادرات

زمانی 95 درصد فرش خراسان جنوبی به خارج از کشور صادرمی شد اما در حال حاضر به 60 درصد کاهش یافته است یعنی 40 درصد تولید استان روی دست بافنده ها یا در انبارهای فروشنده می ماند و هر سال هم 40 درصد به فرش های باقی مانده اضافه می شود که اگر سه سال این 40 درصد را حساب کنیم به اندازه تولید یک سال فرش در خانه ها روی دست بافنده ها مانده است.

حال سوال اینجاست که تولید اضافه برمصرف چه پیامدهایی دارد؟

به گفته «کامیابی» اضافه تولید یعنی بلای جان تولید کننده و بافنده زیرا وقتی که عرضه بیش از تقاضا باشد سبب می شود تا قیمت ها به شدت افت کند و این افت قیمت ها باعث سرخوردگی هنرمندانی می شود که از سر عشق بر تار و پود فرش گره می زنند و این سرخوردگی یعنی خارج شدن اهل خبره از عرصه تولید. 

زمانی که هنرمند خبره از عرصه خارج شد میدان برای آن هایی که از سر درد ، اجبار و ناچاری فرش می بافند باز می شود و هرز بافی ها ، میدان دار بازار فرش دستباف می شود.

بعلاوه در دنیا هم اگر بخواهیم فرش ها را به فروش برسانیم آن هایی را می خرند که با عشق و علاقه بافته شده یا به اصطلاح آنتیک است.

به گفته این کارشناس و خبره فرش دستباف استان وقتی دولت به افرادی که شاید از تخصص لازم در این صنعت برخوردار نبوده و هنرمند واقعی این رشته نیستند به عنوان پشتیبانی 75 میلیون تومان وام می دهد تا از چند بافنده حمایت کند با این کار به تولید منطقه لطمه ای وارد می کند که شاید غیر قابل جبران باشد.

وی می گوید: برای این که هرز بافی از بین برود ابتدا باید دولت در منطقه شغل ایجاد کند و اگر این اتفاق بیفتد به طور حتم آن هایی که علاقه ای به این کار ندارند و از سراجبار فرش می بافند به سمت مشاغل دیگر رفته و آن هایی که اهل این کار هستند و این هنر را دوست دارند در صنعت فرش دستباف خواهند ماند. 

«کامیابی مسک» می افزاید: با این اقدام تولید محدودتر و کارهایی با کیفیت برجسته تر وارد بازار خواهد شد و آن زمان هر اتفاقی هم که برای بازار بیفتد دیگر درد فروش و صادرات نداریم.

به گفته او در حال حاضر بیشتر از 50 هزار بافنده فرش در استان داریم که از سر اجبار فرش می بافند. ایران با کشورهایی مانند هند،نپال، پاکستان و افغانستان در این زمینه رقابت می کند که این کشورها از لحاظ صنعتی خیلی پیشرفته نیستند و جمعیت بالایی هم دارند.

به علاوه این کشورها یک مزیت دارند که چون تعداد فقرای آنها زیاد است مزد کارگر کم می باشد طوری که یک کارگر با یک وعده غذای گرم 8 ساعت کار می کند و زمانی که تولید کننده دستمزد کمتری می دهد به طور حتم قیمت فرش تولیدی هم کمتر می شود بنابراین با این قیمت کم خواهند توانست گوی سبقت را در بازارهای جهانی از ایران بربایند و بخشی از بازار را از آن خود کنند.

او به این موضوع هم اشاره می کند و می گوید : هیچ گاه کشورهای تولید کننده فرش نتوانسته اند با فرش های آنتیک و درجه یک ایران رقابت کنند و این مسئله هیچ زمانی حتی در اوج تحریم ها هم رخ نداده است و فرش های آنتیک مشتری های خود را از دست نمی دهند. 

وی تولید فرش استان را در سال گذشته 150 هزار متر مربع به ارزش حدود 50 میلیون دلار اعلام می کند که از این میزان 90 هزار متر مربع به ارزش حدود 10 میلیون دلار از استان به بازارهای جهانی صادر شد.