افزایش فشار هزینه ای بانک ها در شرایط بحران/ رشد 3 درصدی نرخ سود در یکسال اخیر، هزینه بانک ها را افزایش داد

اقتصاد گردان – محسن شمشیری
مدیران بانک ها در دو سال اخیر، علاوه بر بررسی هر روزه نرخ سود بازار بین بانکی، نرخ ارز، قیمت تمام شده پول، وضعیت جذب سپرده ها و سایر شاخص های معمول بازار پول و سرمایه، موضوعات دیگر از جمله راه های افزایش درآمد کارمزد، ضمانت نامه ها، مبادلات ارزی و فروش اموال مازاد را نیز زیر نظر دارند تا در شرایط رشد نرخ بهره در اقتصاد کلان و افزایش نرخ سود سپرده ها، درآمدهای دیگری نیز برای بانک داشته باشند و با پوشش هزینه های روبه افزایش، همچنان سود عملیاتی را شاهد باشند. 
اما پرسش اساسی این است که اثر رشد نرخ بهره بر افزایش هزینه های عملیاتی و جذب سود سپرده را تا کجا می توان تحمل کرد؟ واقعیت اقتصاد نشان می دهد که با وجود رشد 29 درصدی نقدینگی و افزایش روزانه بیش از 6 همت نقدینگی در سال 1403، بازار سرمایه و تولید و کسب وکار همچنان تشنه نقدینگی و تسهیلات بانکی است و متاثر از شرایط بحران، جنگ، رکود تورمی، تحریم، حوادث و بیماری هایی مانند کرونا و... بازار همچنان تشنگی سیری ناپذیر برای تامین نقدینگی و پول دارد و مشخص نیست که تا کجا می تواند قیمت تمام شده روبه افزایش پول را پرداخت کند؟ و این سوال مطرح است که اثر افزایش نرخ سود سپرده ها و نرخ بهره در اقتصاد، بر رشد مطالبات معوق، هزینه و سودآوری بانک ها، تولید، بازار سهام، و تورم موجود چه خواهد بود؟
صاحب نظران اقتصادی معتقدند که در شرایط بحران، دارایی های با درجه نقد شوندگی بالا مانند پول، ارز، طلا، قیمت و ارزش بیشتری نسبت به ساختمان و املاک دارند و ارزش ملک و ساختمان در روستاها و مناطق آرام بیشتر از شهرهای بزرگ است. در نتیجه علاوه بر مشکلات ساختاری اقتصاد ایران و تشنگی همیشگی برای پول و نقدینگی، بحران نیز باعث شده که توجه به پول و دارایی نقد بیشتر شود.
در دو سال اخیر، سهم سپرده های بلندمدت از کل سپرده های بانکها به بیش از 36 درصد افزایش یافته و سهم و هزینه سپرده های کوتاه مدت و بلندمدت افزایش قابل توجه داشته و در مقابل، از سهم منابع بدون هزینه کاسته شده است. اما مشخص نیست که بانک ها تا کجا می توانند بار مالی رشد هزینه های جذب سپرده برای ماندگاری بیشتر منابع خود را تحمل کنند؟ 
افزایش فشار هزینه ای بانک ها در دو سال اخیر، از رشد نرخ بهره در بازار بین بانکی، هزینه جذب سپرده ها و قیمت تمام شده پول، هزینه های اداری، مالی و جریمه اضافه برداشت از بانک مرکزی، معاملات ارزی و... نشان دهنده وضعیت عمومی بانک ها در شرایط بحران، جنگ، تحریم، فشارهای تورمی، ناترازی های بودجه ای و مالی و انرژی در کشور است.
نگاهی به صورت های مالی بانک های مختلف، بخصوص آن دسته از بانک ها که در بورس حضور دارند و صورت های مالی آنها در کدال بورس قابل دسترس است، نشان می دهد که هزینه های مالی و جذب سپرده و نرخ سود سپرده بانک ها در دو سال اخیر رشد قابل توجهی داشته است و نرخ رشد هزینه ها بالاتر از نرخ رشد درآمد تسهیلات و درآمد عملیاتی بوده است و نشان می دهد که به دنبال ناترازی ها، فشارهای تورمی، بحران ها، جنگ، تحریم و مشکلات مالی و بودجه ای دستگاه های اجرایی، نیاز واحدهای اقتصادی به نقدینگی بیشتر و... عملا فشار هزینه ای بر بانک ها بیشتر شده است و بخش عمده ای از بار مالی مقابله با بحران های موجود عملا به دوش بانک هاست. 
در 6 سال اخیر و از سال 1403- 1398 نرخ سود بازار بین بانکی نیز از 18 درصد به 24 درصد رسیده و به این معنی است که عملا نرخ بهره، به عنوان عامل اثرگذار بر سرمایه گذاری، تولید، اشتغال، بازار سرمایه، رشد اقتصادی، تورم و... افزایش زیادی داشته و نرخ 24 درصدی فعلی عملا فشارهای هزینه ای بر فعالیت های اقتصادی، مقابله با بحران ها، مشکلات و ناترازی ها را افزایش داده است. 
صورت های مالی بانک های کشور از جمله بانک های عضو بورس در سال 1403 و چهار ماه نخست 1404 نشان می دهد که تحت تاثیر افزایش 6 درصدی نرخ بهره در پنج سال اخیر، میانگین نرخ سود سپرده ها 3 درصد در یکسال اخیر افزایش یافته و در نتیجه هزینه های جذب سپرده و هزینه مالی و عملیاتی بین 18 تا 53 درصد در بانک های مختلف رشد داشته و تاثیر قابل توجهی بر سود عملیاتی بانک ها داشته و بانک ها از طریق درآمدهای کارمزد، ضمانت نامه ها و... هزینه را پوشش داده اند. اما ادامه این وضعیت در شرایط بحران، تحریم، ناترازی انرژی و بودجه دولت، رکود تورمی و اثرات جنگ، می تواند فشار بر بانک ها را افزایش دهد و سودآوری بانک ها را تهدید کند.

افزایش 3 واحدی نرخ سود سپرده بانک ها در 1403
براساس صورت های مالی سال 1403 و چهار ماهه اول سال 1404، میانگین نرخ سود سپرده های کوتاه مدت و بلندمدت بانک های مختلف، 3 درصد افزایش داشته است. 
طبق صورت های مالی 1403 نرخ سود کوتاه مدت، از 4 درصد در 1402 به 7 درصد در سال 1403 رسید و میانگین نرخ سود سپرده های بلندمدت نیز از 21 درصد به 24 درصد افزایش یافت. نرخ سود سپرده های ارزی نیز در هر دو سال 3 درصد بوده است. به عبارت دیگر، میانگین نرخ سود و هزینه جذب سپرده ها 3 درصد افزایش داشته است. بررسی صورت های مالی سه بانک بزرگ بورسی کشور شامل ملت، صادرات ایران و تجارت، بخشی از واقعیت های حاکم بر بازار پول کشور را نشان می دهد و قطعا وضعیت برخی بانک ها از جهت رشد هزینه های عملیاتی بهتر و برخی دیگر در شرایط سخت تری است.

افزایش هزینه های عملیاتی، مالی و جذب سپرده بانک صادرات ایران در چهار ماه نخست 1404 
بانک صادرات ایران در چهار ماه 1404 نسبت به چهار ماه 1403، با رشد 53 درصدی هزینه سود سپرده ها، رشد 87 درصدی هزینه های مالی، رشد 54 درصدی هزینه عملیاتی، مواجه بوده و برای جذب سپرده های خود به مبلغ 1148 همت، بیش از 33 همت در چهارماه سود پرداخت کرده است. 
بانک صادرات ایران به دلیل افزایش 55 درصدی درآمد عملیاتی، موفق به پوشش هزینه ها و کسب سود 7617 میلیارد تومانی شده که نسبت به سال قبل 2903 میلیارد تومان بیشتر شده است. اما در عین حال با رشد شتابان هزینه های عملیاتی و مالی، مشخص نیست که بانک ها تا کجا می توانند این هزینه ها را پوشش داده و همچنان سود آور باشند. اما می توان دریافت که این روند رشد هزینه ها، در آینده بر میزان سودآوری آنها اثرگذار خواهد بود و بار دیگر بانک های مختلف را با کاهش سودآوری و در برخی بانکها با روند زیان دهی مواجه می کند.
طبق آمار کدال بورس و صورت های مالی وبصادر در تیر ماه 1404 اگرچه 62 درصد سپرده های وبصادر را کم هزینه و بدون هزینه تشکیل داده اما سهم سپرده های جاری و پس انداز قرض الحسنه به 31 درصد کاهش یافته در حالی که سهم سپرده های کوتاه مدت نیز به 31 درصد و سهم سپرده بلندمدت به بالای 38 درصد افزایش داشته است و این موضوع نشان دهنده اثر افزایش نرخ سود بانکی و نرخ جذب منابع بانک ها و گران شدن جذب منابع در یکسال اخیر است

رشد 59 درصدی هزینه سود سپرده های بانک صادرات ایران در 1403
درآمد تسهیلات اعطایی بانک صادرات ایران در سال 1403 به 100 همت رسیده که نسبت به سال 1402 به میزان53 درصد رشد داشته است. درآمد عملیاتی نیز با ثبت رقم 109 همت رشد 44 درصدی داشته است اما هزینه سود سپرده ها با رشد بالاتر به میزان 59 درصد از 48 همت در سال 1402 به 77 همت در سال 1403 رسیده است. 
سایر درآمدهای عملیاتی نیز با رشد 97 درصدی به 24.4 همت رسیده و از جمله درآمد کارمزد با رشد 60 درصدی معادل 11.3 همت بوده است. در نتیجه سود خالص عملیاتی بانک صادرات ایران از طریق سایر درآمدها و درآمد کارمزد با رشد 91 درصدی به 5 همت رسیده است. 

افزایش هزینه های عملیاتی بانک ملت در چهارماه نخست 1404
 بانک ملت در چهار ماه نخست 1404 با درآمد عملیاتی محقق شده 82139 میلیارد تومان و هزینه های عملیاتی معادل 52479 میلیارد تومان، به میزان 29642 میلیارد تومان سود عملیاتی داشته و اگرچه در سمت درآمدها با افزایش بیش از 18همت درآمد عملیاتی نسبت به مدت مشابه سال قبل مواجه بوده اما در سمت هزینه های عملیاتی نیز افزایش 17 همتی را مشاهده می کنیم. به عبارت دیگر، درآمد عملیاتی رشد 29 درصدی داشته اما رشد 46 درصدی هزینه های عملیاتی بیشتر بوده و در نتیجه سود عملیاتی را به 6.5 درصد رسانده است. به عبارت دیگر، رشد سود عملیاتی کمتر از نرخ رشد تورم نقطه به نقطه در تیر 1404 بوده است. این موضوع نشان می دهد که وقتی در یک بانک بزرگ و دارای منابع و توان بالای جذب سپرده و رشد درآمدها چنین اتفاقی رخ داده در سایر بانک ها موضوع کاهش سود عملیاتی و رشد هزینه های جذب سپرده ها و هزینه های مالی بیش از پیش وجود داشته است.

رشد 47 درصدی هزینه سود سپرده های بانک ملت
در حالی که درآمد تسهیلات بانک ملت با رشد 39 درصدی از 118 همت در 1402 به 164 همت در 1403 رسیده و درآمد عملیاتی با رشد 38 درصدی به 180.5 همت رسیده، اما رشد هزینه سود سپرده ها با رقم 105 همت، 47 درصد بوده و بالاتر از رشد سود درآمد عملیاتی وبملت است. دلیل این وضعیت افزایش نرخ سود سپرده ها، افزایش قیمت تمام شده پول، بالارفتن نرخ بهره در بازار بین بانکی، و افزایش فشار هزینه ای بر بانک ها در 1403 است که در سال 1404 نیز ادامه دارد و با وجود رشد نقدینگی 29 درصدی سال 1403 و افزایش روزانه 6 همت بر حجم نقدینگی، به دلیل فشارهای هزینه ای و رشد تقاضا برای پول، هزینه بانک ها رشد بیشتری نسبت به رشد درآمد تسهیلات و درآمدعملیاتی داشته است. 

رشد 89 درصدی هزینه های مالی بانک ملت
هزینه های مالی بانک ملت نیز از 6 همت به 11.4 همت رسیده و 89 درصد رشد بالایی داشته است. زیان معاملات ارزی با رشد 13 درصدی 4.2 همت، هزینه اداری و عمومی با رشد 93 درصدی 81.2 درصد، هزینه مطالبات مشکوک الوصول با رشد 12 درصدی 9.8 همت، 
در حالی که درآمد کارمزد19.4 همت بوده اما هزینه کارمزد نیز 4.2 همت بوده است. در نهایت سود عملیاتی با رشد 87 درصدی به 172.4 همت رسیده است.

رشد 18 درصدی هزینه سود سپرده های بانک تجارت در چهارماه نخست 1404
بانک تجارت نیز در چهارماه نخست 1404 نسبت به چهارماه نخست 1403 با رشد 18 درصدی هزینه سود سپرده ها، همراه بوده اما به دلیل کنترل هزینه های مالی و کارمزد و کنترل رشد هزینه عملیاتی به میزان 3 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل، همچنین رشد 19 درصدی درآمد تسهیلات و رشد 50 درصدی درآمد کارمزد، موفق به پوشش هزینه سود سپرده ها به مبلغ بیش از 30 همت در چهار ماه نخست شده و سود عملیاتی را به بیش از 10 همت با رشد 85 درصدی رسانده است. 

مقایسه ارقام درآمدها و هزینه های عملیاتی و غیرعملیاتی بانک ها براساس صورت های مالی کدال بورس در سال 1403 و چهارماه نخست ،1404 نشان می دهد که اگر بانک ها از طریق سایر درآمدهای عملیاتی از جمله درآمد کارمزد، مبادلات ارزی، سهام و اوراق و یا فروش اموال مازاد، در جهت افزایش درآمد خود اقدام نکنند، رشد بالای هزینه های مالی و جذب سپرده، می تواند تمام سود و درآمد تسهیلات و درآمدهای معمول شعب را بلعیده و بانک ها را با مشکل مواجه کند. 
براین اساس بانک های کشور در دو سال اخیر، تحت تاثیر افزایش 3 واحدی میانگین نرخ سپرده ها و افزایش نرخ بهره در بازار پول و سرمایه، با رشد بالای هزینه جذب سپرده ها از 18 تا 59 درصد در بانک های مختلف مواجه شده اند و تعدادی از آنها، بسته به توانایی مدیریت منابع و ترکیب سپرده ها و توانایی به منابع ارزان قیمت سپرده های جاری و قرض الحسنه یا سپرده های دولتی، هزینه های خود را مدیریت کرده اند. هر بانکی که دسترسی کمتری به منابع ارزان قیمت داشته وخصوصی بوده و منابع ارزان دولتی نداشته و یا امکان کسب درآمدهای دیگر از طریق کارمزد، ضمانت نامه ها و اعتبارات اسنادی و... نداشته، در نتیجه با هزینه بیشتر و سود کمتر مواجه شده است. 
افزایش 6 درصدی نرخ بهره یا سود بازار بین بانکی از 18 تا 24 درصد، در پنج سال اخیر نیز عملا فشار بر بانک ها در پنج سال گذشته را بیشتر کرده است و در صورتی که مراقبت های لازم انجام نشود، دومینوی زیان دهی و کاهش سود به بانک های مختلف سرایت خواهد کرد و لذا باید ارقام رشد هزینه جذب سپرده و هزینه های مالی بانک ها را جدی گرفت و در جهت کاهش آثار آن اقدام موثر برای کاهش نرخ بهره انجام داد.
این نکته نشان می دهد که اگر بانک ها از طریق رشد درآمد تسهیلات و درآمد کارمزد، کنترل هزینه مالی و سایر اقدامات هزینه ها را کنترل نکنند و یا درآمدها افزایش نیابد، قادر به پوشش هزینه رو به افزایش هزینه سود سپرده ها نخواهند بود و ممکن است که با زیان دهی مواجه شوند. در نتیجه در صورت رکود تورمی و کاهش فعالیت های اقتصادی، احتمال کاهش درآمد کارمزد، فعالیت های ارزی، ضمانت نامه هاو... وجود دارد و این موضوع درآمدهای بانک ها را تحت تاثیر قرار می دهد و سود آنها را کاهش می دهد و احتمال ورود بانک ها به زیان دهی نیز وجود دارد.