ترکیش‌استریم، تحریم امریکا و فرصت‌های ایران
ابعاد مختلف خط لوله گازی مشترک روسیه و ترکیه
«روسیه آماده است از طریق ترکیه گاز به کشورهای اروپای جنوبی و جنوب شرقی صادر کند.» این جملات ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه در جریان بازدید از مراحل ساخت بخش دریایی خط لوله ترکیش‌استریم است. خط لولهیی که مهرماه سال گذشته و در کنگره‌یی که اردوغان برای خاموش کردن آتش کودتای نافرجام برگزار کرد، نطفه‌های مذاکرات جدی آن منعقد شد.
خبراقتصادی - خبرگزاری تاس روسیه نوشت که روز جمعه ولادیمیر پوتین سفری به شهر آناپا در جنوب غربی روسیه داشت تا از مراحل ساخت بخش دریایی خط لوله گازی ترکیش‌استریم بازدید داشته باشد. ترکیش‌استریم پروژه‌یی است که توانسته است از تنش‌های ترک‌ها و روس‌ها در دو سال اخیر جان سالم به در ببرد. روابط ترکیه و روسیه در دو سال اخیر شاهد افت و خیزهای زیادی بوده است، اما اکنون و با فروکش کردن تنش‌ها، عزم دو طرف برای اجرای پروژه گازی مشترک خود راسخ‌تر شده است. خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران دیروز نوشت که ولادیمیر پوتین رییس‌جمهوری روسیه پس از این بازدید در گفت‌وگوی تلفنی با رجب طیب اردوغان رییس‌جمهوری ترکیه گفته است که مسکو برای صادرات گاز به اروپا از طریق این کشور آمادگی دارد. پوتین در نهایت گفته است: «سال آینده فاز نخست این خط لوله و در سال 2019 لوله دوم آن آغاز به‌کار خواهد کرد.»
ترکیش‌استریم در صورت به سرانجام رسیدن، برای روس‌ها حکم رهایی از چالش‌های خود با اوکراین در رابطه با عرضه گاز به اروپا را دارد و وابستگی گازی اروپا به روسیه را بیشتر خواهد کرد. اما به نظر می‌رسد چالش جدیدی در سر راه اجرای این پروژه به وجود آمده است: تحریم‌های ایالات‌متحده! محمدصادق جوکار کارشناس حوزه انرژی در گفت‌وگو با «تعادل» تحریم‌های ایالات‌متحده علیه روسیه و شرکت‌های انرژی این کشور را مانعی برای توسعه پروژه ترکیش‌استریم و فرصتی برای ایران به جهت ورود به بازار گاز اروپا می‌داند. گزارش «تعادل» از مهم‌ترین پروژه گازی فعلی روس‌ها را در ادامه می‌خوانید.
پس از سرنگونی جنگنده سوخو24 روسیه توسط ترکیه در آذرماه سال 94، روابط این دو کشور به‌شدت تیره و تار شد و سبب شد تا روسیه تحریم‌های زیادی را علیه ترکیه وضع کند. اماکودتای تیرماه 95 ترکیه را می‌توان نقطه عطف روابط مخدوش دو کشور دانست. جایی که حمایت روسیه از حکومت مستقر در ترکیه گرمای مجددی به روابط دو کشور بخشید. موازی با این اوج و فرودها، سرنوشت پروژه «ترکیش‌استریم» نیز دستخوش تغییرات می‌شد. اما در نهایت دو کشور توانستند با توجه به منافع ملی خود و با وجود تمام تنش‌ها و در فضایی به دور از احساسات تصمیم بگیرند که این ابرپروژه گازی را به سرانجام برسانند. تصمیمی که خود می‌تواند درسی برای دیگر کشورها باشد که پروژه‌های بلندمدت اقتصادی و منافع ملی در جایگاه بالاتری از اختلافات سیاسی‌ای همانند سقوط یک جنگنده قرار بگیرد.
منافع روسیه و ترکیه از ترکیش‌استریم
روس‌ها پیش از این نیز به همگان اثبات کرده‌اند که با چنگ و دندان به دنبال تصاحب بازار گاز اروپا هستند. واضح‌ترین تصویر از این خواسته روسیه در تهران و در جریان برگزاری اجلاس GECF در آذرماه 94 عیان شد. جایی که رییس‌جمهور روسیه در حضور روحانی، زنگنه و دیگر اعضای این سازمان بیش از هرچیز از جاه‌طلبی‌های روسیه در بازار گاز سخن گفت و اعلام کرد که آنها بازار گاز آسیا و اروپا و هر نقطه‌یی از دنیا را می‌خواهند و آن را به چنگ خواهند آورد. شاهد مثال دیگر از این خواسته روسیه، خبری است که دیروز در رابطه با افزایش فروش گاز روسیه به انگلیس منتشر شد. مدیرعامل گازپروم در مصاحبه با بلومبرگ گفت: «ما انتظار داریم تقاضا از سوی شرکت‌های بزرگ در انگلیس برای گاز طبیعی افزایش پیدا کند. عرضه این شرکت به انگلیس در طول دو سال گذشته افزایش قابل توجهی پیدا کرده است.»
گازپروم در انگلیس شرکت گازپروم یو.کی تردینگ و واحد عرضه تجاری و صنعتی گازپروم انرژی را دارد. این گروه گازی روسی هم همچنین از طریق خطوط لوله میان اروپا و انگلیس به این کشور گاز عرضه می‌کند. ترکیه نیز کشوری است که بنا دارد تا علاوه بر تامین انرژی مورد نیاز با توجه به موقعیت استراتژیکی که در آن قرار گرفته است، خود را تبدیل به هاب انرژی منطقه کند. ترکیش‌استریم یک بازی دو سر برد برای روسیه و ترکیه است.
درباره ترکیش‌استریم چه می‌دانیم؟
خط لوله ترکیش‌استریم پروژه‌یی مربوط به شرکت گازپروم روسیه است. در این پروژه خط لوله گاز از شهر آناپا واقع در شمال شرق روسیه به بخش اروپایی ترکیه از طریق دریای سیاه متصل خواهد شد. طول این خط لوله بیش از هزار و 100کیلومتر خواهد بود و در مجموع ظرفیت پمپاژ 31میلیارد و 500میلیون مترمکعب گاز طبیعی را در سال خواهد داشت.
پروژه ترکیش‌استریم شامل دو شاخه می‌شود که هریک ظرفیتی حدود 15میلیارد و 750میلیون مترمکعب در سال دارند. این دو خط لوله به صورت موازی در بستر دریای سیاه کار خواهند شد. یکی از این خط لوله‌ها برای رساندن گاز مورد نیاز مشتریان ترک و دیگری برای عرضه گاز طبیعی روسیه به جنوب و جنوب شرق اروپا مورد استفاده قرار می‌گیرند.
به گزارش «تعادل» و به نقل از خبرگزاری تاس روسیه، آندری کراگلو، قائم‌مقام مدیرعامل شرکت گازپروم در رابطه با این پروژه اظهار کرده است: «ارزش سرمایه‌گذاری این پروژه در مجموع حدود 6میلیارد دلار خواهد بود و گازپروم در نظر دارد تا تمام بودجه این پروژه را از طریق منابع خود تامین کند.»
اما ترکیش استریم در واقع پروژه آلترناتیو پروژه‌یی دیگر با نام «ساوث استریم» است. دسامبر سال 2014 ولادیمیر پوتین سفری به آنکارا داشت و در جریان دیدار خود با مقامات ترک، اعلام کرد که روسیه قصد دارد طرح خط لوله «ساوث‌استریم» را کنار بگذارد. خط لوله ساوث‌استریم نام پروژه‌یی است که قرار بود گاز روسیه را از طریق دریای سیاه به بلغارستان و از طریق کشور صربستان به سمت اسلوونی و حتی اتریش برساند. پروژه‌یی که با اظهارات پوتین در آنکارا عملا لغو شد و اکنون پروژه ترکیش‌استریم جایگزین آن شده است تا گاز روسیه از طریق این خط لوله به اروپای مرکزی و جنوبی برسد. علت تصمیم روسیه به لغو پروژه ساوث‌استریم و جایگزین کردن پروژه ترکیش‌استریم، جدال‌هایی است که این کشور بر سر این پروژه با اتحادیه اروپا داشت. اتحادیه اروپا مدعی شده بود که این پروژه با قوانین رقابتی و بخش انرژی آنها از جمله بسته سوم انرژی این اتحادیه همخوانی ندارد. اتحادیه اروپا از روسیه درخواست کرده بود که این طرح را به‌گونه‌یی اجرا کند که با قوانین ضدانحصاری این نهاد سازگاری داشته باشد. در همان زمان روس‌ها اعلام کردند که پروژه ساوث‌استریم را با خط لولهیی با ظرفیت مشابه در ترکیه جایگزین خواهند کرد که این اتفاق در اواخر سال 2014 رخ داد.
پس از آن، شرکت گازپروم روسیه و شرکت بوتاش‌پترولیوم ترکیه تفاهمنامه همکاری در این زمینه اجرا کردند. البته روسیه و ترکیه تنها کشورهای دخیل در این پروژه نیستند و یونان نیز یکی دیگر از کشورهای دخیل در این پروژه به حساب می‌آید. در ماه ژوئن سال 2015، الکساندر نواک وزیر انرژی روسیه و پاناگیوتیس لافازانیس وزیر انرژی و محیط‌زیست یونان نیز تفاهمنامه همکاری در رابطه با ساخت و عملیاتی کردن خط لوله گاز ترکیش‌استریم در محدوده مرزهای یونان امضا کردند. پس از تفاهم نهایی ترکیه و روسیه بر سر مسائل مهندسی و فنی، دو کشور در اکتبر 2016 در شهر استانبول مراسمی را برگزار کردند تا قرارداد بین‌دولتی ترکیش‌استریم را به صورت رسمی نهایی و امضا کنند؛ قراردادی که امروز حدود 9 ماه از آن گذشته و شواهد از پیشرفت در عملیات آن حاکی است. ولادیمیر پوتین در جریان بازدید خود از این خط لوله گفته است: «با گذشت 7 ماه کار احداث خط لوله گاز جریان ترک آغاز شد.»
لوله‌گذاری مربوط به این پروژه در دریای سیاه در ماه مه سال جاری میلادی آغاز شد و شرکت گازپروم برنامه دارد که عملیات ساخت خود را تا سال 2019 به اتمام برساند. الکسی میلر مدیرعامل شرکت گازپروم در رابطه با این پروژه اظهار کرده بود: «به محض به سرانجام رسیدن خط لوله ترکیش‌استریم و عملیاتی شدن آن، روسیه قادر خواهد بود انتقال گاز طبیعی از طریق اوکراین را متوقف کند. در سال 2016 روسیه از طریق خطوط لوله مختلف بیش از 153میلیارد مترمکعب گاز به اروپا و بیش از 25میلیارد مترمکعب گاز به ترکیه عرضه کرده است. 2 عدد از این خط لوله‌ها یعنی خط لوله «برادری» و کریدور انتقال گاز رومانی از محدوده مرزی اوکراین عبور می‌کنند و «کی‌یف» نزدیک به 60درصد عرضه گاز طبیعی روسیه در این مناطق را تحت کنترل دارد.» مساله‌یی که چندان به مذاق مسکو خوش نمی‌آید.
ایران و ترکیش‌استریم
ایران سال‌هاست که در خیال گسترش صادرات گاز خود خصوصا به قصد قاره سبز به سر می‌برد. اکنون که پروژه ترکیش‌استریم در حال جدی‌تر شدن است بسیاری بر این باورند که دست ایران از بازار اروپا کوتاه‌تر و کوتاه‌تر خواهد شد. اما در این میان، هستند کارشناسانی که از جنبه‌های دیگری این موضوع را بررسی می‌کنند و معتقدند که باتوجه به شرایط فعلی، ترکیش‌استریم نه تنها تهدیدی برای ورود گاز ایران به اروپا نیست بلکه یک فرصت نیز محسوب می‌شود. محمدصادق جوکار کارشناس موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی یکی از این افراد است. جوکار در گفت‌وگو با «تعادل» عنوان می‌کند: «در صورت تصویب تحریم جدید کنگره ایالات‌متحده موسوم به S722 علیه روسیه که شرکت‌های انرژی را هدف گرفته است، دست روس‌ها بسته می‌شود و پروژه ترکیش‌استریم آسیب زیادی می‌بیند. چنین شرایطی فرصت را برای ایران فراهم می‌کند که به بازار اروپا ورود کند.»
البته تحریم‌های S722 به صورت همزمان ایران را هم دربر می‌گیرد اما جوکار معتقد است که تحریم‌های مربوط به ایران در حوزه مسائل نظامی و حقوق بشر است و تحریم‌های مستقیم اقتصادی به حساب نمی‌آیند. این کارشناس حوزه انرژی اعتقاد دارد حتی اگر تحریم‌های جدید ایالات‌متحده علیه روسیه نیز تصویب نشود، تمدید تحریم‌های جاری علیه این کشور که در هفته گذشته اتفاق افتاد نیز سبب می‌شود که روسیه با دشواری‌های زیادی در رابطه با ورود به بازار گاز اروپا روبه‌رو شود.
جوکار، تحریم را ابزار ایالات‌متحده برای زمانی می‌داند که در رقابت قیمتی و بازاری با مشکل مواجه است. وی در این زمینه به «تعادل» می‌گوید: «امریکایی‌ها هر وقت نمی‌توانند وارد بازاری شوند اقدام به تحریم رقبای خود می‌کنند. در حال حاضر تحریم روسیه، موجب تسهیل ورود ال‌ان‌جی امریکا به اروپا می‌شود، چراکه این کشور توان رقابت قیمتی با گاز روسیه را ندارد.»
اینکه در صورت محدود شدن روسیه برای ورود به اروپا و حضور ال‌ان‌جی امریکا در قاره سبز، آیا جایی برای ورود ایران به این بازار باقی می‌ماند، پرسش دیگر «تعادل» از جوکار است. وی در پاسخ می‌گوید: «به هر ترتیب امریکا گاز خود را به صورت ال‌ان‌جی به اروپا عرضه می‌کند. ایران حتی در زمینه ال‌ان‌جی توان رقابت قیمتی با ایالات‌متحده را نیز داراست. با فرض اینکه ایران تکنولوژی تبدل گاز به مایع را داشته باشد، به‌دلیل ویژگی‌های فنی میدان‌های گازی، ایران دارای توان رقابتی با ایالات‌متحده خواهد بود.»
او در توضیح بیشتر این مساله می‌گوید: «از آنجا که میدان‌های ایران دارای حجم قابل‌توجهی از میعانات گازی هستند، ایران می‌تواند با فروش این میعانات تقریبا هزینه توسعه هر میدان را جبران کند. از این‌رو گاز طبیعی استخراج شده از این میدان‌ها به نوعی رایگان می‌شود و این مزیت هزینه‌یی قابل‌توجهی برای ال‌ان‌جی ایران در رقابت با امریکا که گاز غیرمتعارف تولید می‌کند، ایجاد خواهد کرد.»
