نگرشي بر طرح تلفيقي در فرش ايران
افشين ميرعبدالله لواساني
كارشناس ارشد مردم‌شناسي
اقتصادگردان_ انسان‌شناسي هنر در راستاي بررسي‌هاي خود در زمينه فرش دستبافت ايران همواره به چگونگي خلق زيبايي‌ها طرح‌هاي متنوع هنر فرش دستبافت و تحليل انگيزه‌هاي آن مي‌پردازد چرا كه «فرش دستبافت نمادي ديرپا و ماندگار از هنر و فرهنگ ايران‌زمين و دُري شاهوار پر نگين انگشتري تمدن ايراني ـ اسلامي بوده و هست. فرش دستبافت هنري اصيل و صنعتي فراگير است كه به مدد دستان هنرمند و پرتوان طراحان، رنگرزان و بافندگان ايراني ضمن به ارمغان آوردن اعتباري سترگ براي اين مرز و بوم، سهمي بسزا در ارتزاق و اشتغال انبوهي از مردم كشورمان دارد.» (گزارش كوتاه برگزاري نخستين همايش سراسري فرش در آموزش عالي دبيرخانه همايش ـ (آموزش دانشگاهي فرش دستبافت چالش‌ها و چشم‌اندازها زيرنظر اميرحسين چيتسازيان ـ محمدصادق اسدي ـ حميد كارگر دانشگاهي كاشان) ـ انتشارات سخن گستر ـ 1382))
بي‌ترديد هيچ صاحب سخني و هيچ اهل قلم به عبارتي هيچ گفتار و نوشتاري نمي‌تواند عظمت و زيبايي فرش ايران را به شرح و وصف در آورد چرا كه اين هنر عطيه الهي و جلوه‌اي از لطف و قدرت لايزال و زوال‌ناپذير خلق همه زيبايي‌ها و خوبي‌هاست.
مفهومي‌ترين و كاربردي‌ترين هنر جهان اصيل‌ترين هنر ايران و در واقع عشق ميليون‌ها نفر ايراني به فرش دستبافت موجب آن شده كه اين هنر ـ صنعت عليرغم فراز و فرودهاي بسيار هم‌چنان در سطح جهاني مطرح و نام ايران با فرش با نام خدايي‌ترين سرزمين دنيا ايران ـ توأم و همراه باشد. (فرش ايران در دوره صفويه ـ دكتر حسين ياوري ـ زينب رجبي ـ فائزه قادري ـ انتشارات سايه‌بان هنر ـ 1393)
پرداختن به فرش دستبافت نه فقط به عنوان دفاع از يك توليد مؤثر و مفيد اجتماعي و شناسايي آسيب‌هايي كه آن را تهديد مي‌كند موضوعي جدي است بلكه به عنوان يك ابزار شناسايي فرهنگ ملي آن را نظير درختي خواهيم يافت كه ريشه‌هاي آن با عمق و گستردگي در حوزه‌هاي مختلف جامعه ما پراكنده شده است و از طريق اين ريشه‌ها مي‌توان به بسياري از ويژگي‌ها و جلوه‌هاي فرهنگي و قومي و اجتماعي اين سرزمين دست يافت. (فرشهاي كردي (1) كُردستان ـ شيرين صوراسرافيل ـ نشر تاريخ ايران ـ 1386)
نقشه‌هاي تلفيقي
هنرمندان با الهام از طبيعت، نقشه‌هاي زيادي را طراحي كردند اما ذوق و سليقه آنها سيري‌ناپذير بوده و مي‌باشد به همين خاطر، با الهام از نقشه‌هاي موجود و تلفيق نقشه‌هاي موزن آنها، با يكديگر نقوش بديعي را به وجود آوردند كه به اين نقش‌ها، نقشه‌هاي تلفيقي گفته مي‌شود. همانطوري كه مي‌دانيد طرح‌هاي ايراني با استفاده از گل به شكل‌هاي سنّتي مانند لچك ترنج در زير اين عنوان قرار مي‌گيرد و اسامي آنها برحسب سليقه طرّاح و يا بافنده با نام خاصّي ناميده مي‌شود. «اين طرح‌ها از الگو و رنگ‌هاي خاصّي پيروي نمي‌كنند و انتخاب آنها به سليقه نقّاش بستگي دارد. به نحوي كه گاه طرح‌هاي بته جقه و گل‌فرنگ و قاب‌ها و كتيبه‌ها و گلدان‌ها در يك فرش جمع مي‌شوند.» (يساولي، جواد، مقدمه‌اي بر شناخت قالي ايران، تهران، 1375، فرهنگسراي، ص 135)
در اين گروه از نقشه‌هاي فرش، امكان نوآوري فراوان است و ديده مي‌شود هنرمندان طرّاح نقشة فرش تركيب‌هاي زيادي را به نام اين گروه از نقشه‌ها به وجود آورده‌اند كه ما نمونه‌هايي را در اينجا مختصراً توضيح مي‌دهيم.
طرح تلفيقي گلداني بند اسليمي
اين نمونه از نقشه از تركيبات گل‌هاي شاه‌عباسي و گردش‌هاي ختايي و گردش‌هاي اسليمي با انواع اسليمي‌ها و گلدان‌هاي گل و دسته گل‌هاي متفاوت به وجود آمده است. به عنوان مثال در طرح تلفيقي گلداني بند اسليمي ساروق، نقش چهار گلدان و چهار آراية قاب به طور قرينه در متن و دسته گل‌هاي گل فرنگ و بيضي‌هاي معروف به بيضي طرح ساروق در آن ديده مي‌شود. نقش گلداني در وسط گردش‌هاي اسليمي و روي اسليمي‌ها دسته گل‌هاي بيضي شكل قرار دارد كه از مشخصات طرح تلفيقي گلداني بند اسليمي مي‌باشد.
طرح تلفيقي سلسله‌اي ترنج‌دار
اين طرح بنا به آرايه‌هاي غالب نقشه مي‌تواند جزو طرح‌هاي شاه‌عباسي يا اسليمي و يا نقش‌هاي ديگر قرار گيرد. ترنج مركزي تركيب با آرايه‌هاي دلخواه است و لچك‌هاي آن طوري است كه طرّه آن، همچون سلسله متن را دربر مي‌گيرد. يك «طرح صد درد صد كرماني با ترنج وسط كه گفتي با گلبرگ‌ها تزئين گرديده است و با سر ترنج‌هاي ظريف و گل‌ها و سروها و دسته گل‌هايش از سوزن‌دوزي رايج در كرمان اقتباس شده است... گل‌ها و دسته گل‌ها از حاشيه به صورت طرّه در آن پيش رفته است. در حاشية بزرگ، طرح سرو و طرّاحي سروها به صورت بتّه جقّه‌ها به كمك اسليمي‌ها با گل‌ها و برگ‌هاي تزئيني درآميخته است.» (شاهكارهاي فرش ايران، شركت سهامي فرش ايران، ص 62)
طرح تلفيقي لچك ترنج دسته گل
در اين طرح‌ها صرف‌نظر از ترنج مياني و لچك‌هاي طرفين كه مشحون از گل‌هاي رنگارنگ است. «شاخه پيچ‌هاي گرداگرد ترنج مياني نيز اغلب پر از شكوفه‌اند. برگ‌ها نيز گل‌هاي ريزي را در گرداگردشان به همراه دارند و درون بتّه‌ها پوشيده از گل است و دسته‌هاي گل همه‌جا پراكنده‌اند.» (يساولي، جواد، مقدمه‌اي بر شناخت قالي ايران، تهران، 1375، فرهنگسراي، ص 126)
گاهي ممكن است از گل‌هاي شاه عبّاسي نيز در اين نقشه‌ها استفاده شود و چشمگير نيست. آنچه در اين نقشه حاكمند دسته گل‌هايي مي‌باشند كه با تركيبات مختلفي كار شده‌اند. نمونه‌اي ديگر از نوع نقشه مي‌باشد. ترنج وسط بسيار ظريف و لچك آن در هر چهار گوشه نسبت به وسعت قالي كوچك جلوه مي‌كند. سر ترنج‌ها به صورت بادبزن و يا دم افشان طاووس تعبيه شده‌اند و مشحون از شكوفه‌ها مي‌باشند. دسته گل‌هاي ويژه قالي‌هاي همداني به قرينه همديگر ميان گل‌هاي شاه عباسي و اسليمي‌ها جا داده شده است و حاشيه پهن آن با دسته گل‌هاي سبك همدان در ميان شاخه‌هاي اسليمي تزئين گرديده است.
طرح تلفيقي لچك ترنج
در مركز اين طرح‌ها و نقشه‌ها يك ترنج با دو سر ترنج تعبيه شده است كه با طرح‌هاي معروف به گوبلن احاطه گرديده است در چهار طرف ترنج در اطراف اسليمي‌ها و سر ترنج‌ها بتّه جقّه‌هايي به قرينه يكديگر آمده‌اند، اين بتّه‌ها در سراسر نقشه‌ها همان وجود ترنج و چهار لچك مي‌باشد، كه اندازه ترنج‌ها در هر منطقه بنا به سبك همان منطقه كار مي‌شود؛ مثلاً نقش ترنج بختياري بزرگتر از حدّ معمول است و از چند ترنج تو در تو شكل يافته است.
طرح تلفيقي لچك ترنج كف ساده
در اين‌گونه نقشه‌ها براساس نقشه‌هاي تلفيقي لچك ترنج به وجود آمده است. با اين تفاوت كه حدّ فاصل بين ترنج مركزي و لچك‌ها، فضايي بدون نقش و نگار را تداعي مي‌كند و با يك رنگ زمينه مشخص مي‌شود.
طرح تلفيقي ترنجي
اين نوع نقشه‌ها داراي نقشي هستند «از لچك و ترنج و يا ترنج و لچك‌هاي طرّه‌دار و يا، تنها ترنج، در تركيب با آرايه‌هايي از طرح‌هاي ديگر، اين طرح چه با لچك و چه بي‌لچك ترنج تزئين ويژه‌اي دارد و به طور معمول تركيبي است از چند قاب و در پيرامون آن گل و برگ و اسليمي.» (آذرپاد، حسن، فرشنامه ايران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، 1373، ص 106)
طرح تلفيقي قابقابي
در اين‌گونه نقشه‌ها طرح‌هايي را كه در گروه‌هاي مختلف درباره آنها توضيح داده شد در داخل هر قاب قرار مي‌گيرد و هر قابل حكم نقش مستقلي را دارا مي‌باشد. متن اصلي نقشه «به بخش‌ها و يا قاب‌هايي كه گاه تعداد آنها از دو برابر انگشتان دست تجاوز مي‌كند تقسيم مي‌شود. درون قاب‌ها، مشحون از طرح‌هاي مختلف، محرابي، بته، دورنما، گل و برگ‌هاي قالي‌هاي كرمان و درختان پر شكوفه است، كه به تناوب و قرينه در بخش‌هاي مختلف قالي قرار گرفته‌اند و هريك چندين‌بار در متن تكرار مي‌شوند. به طور كلي بايد گفت: بعضي از طرح‌هاي تلفيقي قابقايي با نقش‌هاي متنوّع، گاه مشخصات چندين فرش از نقاط مختلف كشور را در خود مستتر مي‌نمايد» كه هر كدام با ديگري متفاوت و در نوع خود بي‌نظير مي‌باشند (يساولي، جواد، فرشنامه ايران، تهران، فرهنگسري، 1375، ص 135)
طرح تلفيقي شيرازي
طرح اصلي اين دست بافتة خانگي تلفيقي است دلپذير از نقش ماية باستاني «مرغ و درخت» و درخت هزارگل ني‌ريز. گل درشت لچك‌هاي اين نقشه برگرفته است از گل‌هاي درشت و رنگرنگ قالي گيان ليكن طرح حاشيه اصلي، تازگي دارد و ابتكار به نظر مي‌رسد... همچنين فراواني انواع آرايه‌هاي مرغي به هفت‌گونه و اقسام گل و گياه و خصوصاً نهادن درخت هزارگل در ميانه ترنج كثيرالاضلاعي كه به نقش ماية داس شكسته، آراسته است.» (پرهام، سيروس، شاهكارهاي فرشبافي فارس، تهران، سروش، 1375، ص 140)
طرح تلفيقي بندي دسته‌گلي
طرح اين نقشه‌ها براساس آرايه‌هاي دسته‌گل‌ها، طراحي شده است اما همانطوري كه از نام تلفيقي آن پيداست، از چند نوع دسته‌گل با گل‌هاي متفاوت و با تركيب‌بندي كه از ذوق هنرمند و سبك منطقه مي‌باشد سرچشمه مي‌گيرد. يك دسته‌گل زنبق به صورت درختي نمايان است در وسط نقشه تعبيه شده است و در چهار گوشه نقشه، چهار نوع گل و دسته‌گل در اندازة كوچكتر تعبيه شده‌اند.
طرح تلفيقي دورنما
در طرح قالي‌هاي تلفيقي دورنما، صرف‌نظر از كاربرد برخي عناصر و نقوش فوق‌الذكر، نقش اصلي را مناظر دورنما و ساختمان‌هاي دورة قاجاريه و قصور ايراني عهده‌دار است كه بعضي از آنها به صورتي برجسته، در مركز ترنج، و بقيه در مقياس كوچكتر اغلب در حواشي مورد استفاده قرار مي گيرند. ساروق در ارائه چنين طرح‌هايي در ميان خاص و عام داراي شهرت است.» (يساولي، جواد، مقدمه‌اي بر شناخت قالي ايران، تهران، 1375، فرهنگسراي، ص 136)
طرح تلفيقي اقتباسي
طرح‌هايي هستند كه علاوه بر پيوستگي يك يا چند طرح از طرح‌هاي ايراني از ساير طرح‌هاي ديگر ملل نيز استفاده شده است كه اين نوع فرش‌ها، اغلب در نواحي مجاور مرزها كه ارتباط بين مردم دو طرف مرز بيشتر است مانند آذربايجان شرقي و خراسان بافته مي‌شود.
طرح‌هاي تلفيقي ديگري هم وجود دارد كه به ذوق و سليقه و ابتكار هنرمندان طرّاح فرش طرّاحي و بافته شده است و تنوّع بسيار زيادي دارد.
طرح‌بندي تلفيقي (سماوري و زيرخاكي)
طرح ترنج‌دار تلفيقي شاه‌عباس و گل فرنگ
منابع:
1. (آموزش دانشگاهي فرش دستبافت چالش‌ها و چشم‌اندازها زيرنظر اميرحسين چيتسازيان ـ محمدصادق اسدي ـ حميد كارگر دانشگاهي كاشان) ـ انتشارات سخن گستر ـ 1382))
2. (فرش ايران در دوره صفويه ـ دكتر حسين ياوري ـ زينب رجبي ـ فائزه قادري ـ انتشارات سايه‌بان هنر ـ 1393)
3. (فرشهاي كردي (1) كُردستان ـ شيرين صوراسرافيل ـ نشر تاريخ ايران ـ 1386)
4. فرهنگ‌نامه تصويري، آرايه و نقش فرشهاي ايران، صفرعلي شعباني خطيب، انتشارات سپهر انديشه، 1387
5. شناخت نمونه‌هايي از فرش ايران، جلد 2، شركت سهامي فرش ايران، 1363
