جایگاه فرش در سینمای ایران
فرش از مولفه‌های فرهنگی و ملی مهم ایران‌زمین با حضوری متفاوت در سینمای ایران است که جایگاه آن در برخی فیلم‌ها محوری و در برخی دیگر حاشیه‌ای بوده است.
سینمای ایران در مقاطع مختلف به تصویر کشیدن عناصر و مولفه‌های خاص فرهنگ ایرانی توجه نشان داده و از وجوه متنوع آن با پرداخت‌های متفاوت بهره‌مند شده است. فرش ایرانی از مولفه‌های فرهنگی و ملی مهم ایران است که در طول دوران حضوری متفاوت و البته با شدت و ضعف در سینمای ایران و فیلم‌ها داشته است.
حضوری که گاهی حاشیه‌ای بوده و در مواردی از حاشیه به متن آمده و بستری تأثیرگذار در روند ماجرا و اتفاق‌های فیلم فراهم کرده است. مرور فیلم‌های ایرانی از وجه کمیت و کیفیت حضور فرش در این آثار می‌تواند در این مقطع جذابیت خود را داشته باشد.
«ترنج»
«ترنج» محمدرضا اعلامی سال 65 با بازی علی نصیریان، پروانه معصومی و کمند امیرسلیمانی ساخته شد. فیلم داستان تلاش یک طراح فرش برای وابسته نبودن به دیگران است. هر چند ایادی یعقوب با مرگ همسر، شکستن دار قالی و انگشتان احمد مانع او می‌شوند، اما بازگشت به ریشه‌ها وی را پس از سال‌ها به احیای طرح‌های قدیمی به کمک دخترش ترنج وامی‌دارد.
در «ترنج» هر چند فرشبافی، دار قالی و طراحی نقشه مولفه‌های این هنر است، اما بخش نمادین و مفهومی آن انکارناپذیر است. به ویژه کنش نمادین احمد که در نهایت با تیرهای سقف دار قالی را برپا می‌کند. در واقع مقطع گذار از رکود و ظلمی که به شخصیت اصلی می‌شود با تکیه بر مفاهیم بازگشت به گذشته و ریشه‌ها مفهوم پیدا می‌کند که فرش برجسته‌ترین نماد و عینیت آن است.
«دختران خورشید»
«دختران خورشید» به نویسندگی و کارگردانی مریم شهریار سال 78 ساخته شد. فیلمی که هر چند مهجور واقع شد و به درستی دیده نشد، فرش و فرشبافی در آن نقش محوری و تعیین‌کننده دارد. فیلم داستان دختری است که پدرش برای کار کردن او در یک کارگاه قالیبافی موهایش را می‌تراشد تا به لباس یک پسر درآید. فیلم به فرش و فرشبافی نگاهی عاشقانه و دراماتیک دارد.
«فرش باد»
«فرش باد» به نویسندگی محمد سلیمانی و کارگردانی کمال تبریزی سال 81 ساخته شد. این فیلم محصول مشترک ایران و ژاپن در واقع محصول مقطعی است که بحث گفتگوی تمدن‌ها در سینمای ایران تازه بود و به گونه‌ای حرفه‌ای و آسیب‌شناسانه به آن توجه می‌شد. رضا کیانیان، فریبا کامران، مریم بوبانی و محمود حریرچیان از جمله بازیگران ایرانی این فیلم هستند.
در این فیلم چگونگی بافت یک فرش در مهد فرهنگ ایران؛ اصفهان با طنزی ظریف روایت می‌شود. نکته ای که این بستر را از یک وجهی شدن نجات داده همان تم گفتگوی تمدن‌ها و تقابل دو فرهنگ ایرانی و ژاپنی است که توانسته در طی مسیر به نتیجه‌ای قابل توجه بیانجامد.
«فرش ایرانی»
«فرش ایرانی» شامل 15 اپیزود از 15 فیلمساز سینمای ایران به تهیه‌کنندگی رضا میرکریمی محصول مشترک مرکز ملی فرش ایران و بنیاد سینمایی فارابی سال 85 ساخته شد. این فیلم برگزیده سینمای ایران از نگاه ملی در بیست و پنجمین جشنواره فیلم فجر و از گزینه‌های معرفی نماینده سینمای ایران به اسکار هشتاد و یکم بود که برگزید نشد.
در این مجموعه کارگردان‌های مختلف با توجه به گرایش و دغدغه‌های خود نگاهی خاص به فرش و حضور آن بر بستر روایی فیلم داشته‌اند. در این مجموعه از فرمت انیمیشن تا فیلمی فانتزی و سورئال، اثری رئالیستی و رگه‌های طنز نیز وجود دارد و وجهی که می‌تواند آنها را به هم مرتبط کند ارزشگذاری فیلمسازها به جایگاه فرش ایرانی در بطن روابط و زندگی است.
«10 رقمی»
«10 رقمی» به نویسندگی علیرضا محمودی و کارگردانی همایون اسعدیان در سال 86 ساخته شد. ابتدا قرار بود در فرمت تله فیلم ساخته شود ولی در مرحله پس از تولید سینمایی شد. جواد رضویان، بهاره رهنما، بهنوش بختیاری، رضا فیض‌نوروزی، مهران رجبی، فریده سپاه‌منصور و احمد پورمخبر از بازیگران این فیلم طنز هستند.
این فیلم از جمله آثاری است که در آنها فرش بهانه‌ای است برای طرح موضوعی سطحی و ساده که می‌توانست با دستاویزهای دیگر هم قابل دسترسی باشد. چرا که تنها به گونه نمایشی به ارزش یک فرش عتیقه موزه‌ای اشاره می‌شود که از موزه دزدیده شده و چند دست می‌چرخد تا به موزه بازگردانده شود.
در واقع «10 رقمی» متکی است بر جذابیت‌های صوری فرش و آنچه در این میان مهجور می‌ماند اهمیت فرش است. چرا که اگر جای فرش با یک جنس عتیقه و دیگر میراث فرهنگی عوض شود، تغییری در روند ماجرا ایجاد نمی‌شود. اینجاست که می‌توان مدعی شد در فیلم فرش تنها دستاویزی است برای همراهی با موج اخیر توجه به فرش در فیلم‌ها و البته حمایت نهادهای مرتبط.
«سه زن»
«سه زن» به نویسندگی نغمه ثمینی و کارگردانی منیژه حکمت سال 85 ساخته شد. نیکی کریمی، مریم بوبانی، پگاه آهنگرانی، رضا کیانیان، بابک حمیدیان، صابر ابر، آتیلا و ستاره پسیانی از بازیگران این فیلم هستند که روایتگر قصه سه نسل از زنان جامعه است که یکدیگر را گم کرده‌اند و در جستجو برای یافتن پیوندهای گمشده یکدیگر را بازمی‌یابند.
مینو، مادرش و پگاه سه نسل از یک خانواده هستند که هر کدام تنها و تک‌افتاده در جستجویی ناخودآگاه هستند و در انتها به سه فرش می‌رسند. فرش در این فیلم نمادی است از ریشه‌ها، گذشته و تکیه‌گاهی مطمئن که می‌تواند به سرگشتگی‌های زنان در جامعه امروز پایان دهد. نقشی تعیین‌کننده که ابعاد مختلف و عینی و نمادین فرش ایرانی را مد نظر قرار می‌دهد.
«فرش عشایری»
«فرش عشایری» به کارگردانی بهروز افخمی که با موسیقی کیوان هنرمند، تدوین ایمان کارجو و صداگذاری محمدرضا دلپاک تولید شد، آخرین ساخته این مجموعه است که البته هنگام پخش در راس آن قرار دارد. این فیلم روایتی از ارزان قیمت بودن فرش های چینی و پاکستانی در بازارهای جهانی به خاطر ارزان بودن کارگر است که به بازار جهانی فرش ایرانی لطمه می زند. این فیلم با استفاده از نریشن و ارایه تصاویر مراحل مختلف تولید فرش ارایه شده است.
«مشترک مورد نظر در دسترس نیست»
«مشترک مورد نظر در دسترس نیست» ساخته رخشان بنی اعتماد با تصویربرداری محمود کلاری و تدوین نیما حسندوست ارایه شده است. این فیلم داستان جوانی را بیان می کند که ادعای طراحی و تولید یک فرش سه بعدی را دارد که تنها نمونه تولید شده به این شکل است. این فرش بر اساس طرحی از سردر مسجد امام بافته شده است. در ادامه داستان مشخص می شود جوان دروغ گفته بود و طراحی، بافت و سرمایه گذاری فرش به وسیله شخص دیگری در اصفهان انجام شده است. این فیلم به مسئله بی توجهی به انجام کارهای هنری در زمینه قالی بافی کشور اشاره می کند.
«قالی سخنگو»
«قالی سخنگو» کاری از بهرام بیضایی است. این فیلم متنی شعرگونه دارد و به نمادهای کهن موجود در فرش های ایرانی اشاره می کند که از چند سال گذشته تا امروز در آثار بافندگان فرش ایرانی مورد استفاده قرار گرفته است. نریشن با نوایی که شبیه خواندن نیایش های کهن است، در فیلم عرضه می شود. محمدرضا درویشی موسیقی این فیلم را ساخته و فیلم با طراحی لباس توسط شیوا رشیدیان و تدوین سهیل خوشاب ارایه شده است.
«گره‌گشایی»
«گره‌گشایی» اثر جعفر پناهی که با استفاده از تعداد زیادی هنرور ساخته شده، روایت یک سرباز را روایت می کند که همراه با خواهر خود برای گرو گذاشتن فرش قدیمی مادربزرگ خود و گرفتن وام از بانک کارگشایی اقدام می کنند. آنها پول را برای تامین هزینه جهیزیه خواهر کوچکترشان لازم دارند که باید به زودی به خانه بخت برود. در این میان سرباز تلاش می کند تا به طریقی نظر ارزیاب را برای گرفتن وام بیشتر جلب کند. فیلمنامه این اثر به صورت مشترک توسط پناهی و شادمهر راستین نوشته شده و محمود کلاری تصویربردار، اصغر شاهوردی صدابردار و محمدرضا دلپاک صداگذار فیلم هستند.
«فرش زمین»
ساخته ای از کمال تبریزی در این فیلم بلند است. این اثر با نگاهی به نقش و نگارهایی که عنصر اصلی فرش های ایرانی را تشکیل می دهد و نمایی از طبیعت است، به مسئله توجه طراحان و بافندگان فرش به محیط اطرافشان می پردازد. این فیلم با نمایی از یک دشت گل به پایان می رسد. محمدرضا سکوت تصویربردار، نیما حسندوست تدوینگر و سیامک نیازی صدابردار فیلم هستند.
«فروشی نیست»
«فروشی نیست» به کارگردانی سیف اله داد به نوعی اعتراض فیلمساز نسبت به حمله مغول ها به ایران است و اینکه در مورد جنایت ها و غارت این قوم مطالب زیادی گفته شده، اما هیچ اشاره ای به آتش زدن فرش های ایرانی در تاریخ وجود ندارد. داستان فیلم به رابطه زن و مردی می پردازد که مرد برای ازدواج با زن تلاش می کند. بیشتر تمرکز تصاویر این فیلم بر آتش گرفتن فرش قرار گرفته است. حسین اسکندری و مینا راستی بازیگران، محمد داودی تصویربردار، فرهاد ویلکیجی طراح صحنه و لباس و رضا رستگار طراح جلوه های ویژه فیلم هستند
«فرمایش آقاسیدرضا»
اثری از مجتبی راعی با تصویربرداری حسین جعفریان، تدوین نیما حسندوست و بازی ملیکا جانثاری، حسین مقیمی و رمزعلی دادور است که روایت مردی به نام سیدرضا روایت می کند که سفارش بافت یک فرش را به مردی ایلیاتی داده است. اما زمانی که به روستا می رسد، دختری که پس از فوت مادرش فرش را به اتمام رسانده حاضر به تحویل دادن فرش نیست.
«شازده کوچولو» انیمیشنی از نورالدین زرین کلک و به عبارتی متفاوت ترین اثر این مجموعه است. به این خاطر که به صورت پویانمایی ساخته شده و پیوندی میان شخصیت کتاب "شازده کوچولو" با فرهنگ ایرانی برقرار کرده است. این فیلم به بافته شدن فرش پرنده و جادویی می پردازد که شازده کوچولو را به سیاره اش می رساند و در ادامه خیال پردازی این شخصیت کل سیاره اش فرش می شود. تمامی امور فنی این فیلم را زرین کلک برعهده داشته است.
«فرش، اسب، ترکمن»
«فرش، اسب، ترکمن» توسط خسرو سینایی ساخته شده است. این فیلم که بر اساس طراحی صحنه و لباس سمیرا سینایی ساخته شده، روایتی آهنگین و نمادین از فعالیت چند دختر ترکمن است که هنگام بافت فرش آواز می خوانند و مراحل مختلف تولید فرش را انجام می دهند. در این فیلم اشاره هایی به خاستگاه نقش و نگارهای فرش عشایری دارد که بسیاری از آنها بر اساس فرهنگ و موسیقی و طبیعت اطراف شان شکل می گیرد. جعفر علیان صدابردار و محمدرضا دلپاک صداگذار فیلم هستند.
«فرش و زندگی»
«فرش و زندگی» ساخته بهمن فرمان‌آرا روایتی ساده از تولد، ازدواج، زندگی و مرگ ایرانی ها روی فرش دارد. فیلم با نمایی از نقاشی کمال الملک آغاز می شود که ناصرالدین شاه را در تالار یکی از قصرهایش نشان می دهد. دوربین روی فرشی متمرکز می شود که با دقت و زیبایی خاصی در نقاشی دیده می شود و از همان جا روایت فرمان آرا آغاز می شود. محمود کلاری تصویربردار، عباس گنجوی و بهمن کیارستمی تدوینگران، مرحوم عبادی آهنگساز و ملک جهان خزاعی طراح صحنه و لباس این فیلم هستند.
«درخت زندگی»
«درخت زندگی» اثری از عباس کیارستمی است که در این مجموعه قرار دارد. کل فیلم حرکت دوربین روی یک فرش قدیمی است که همراه با این حرکت شعرخوانی و موسیقی پخش می شود. بخشی از شعر و موسیقی استفاده شده در فیلم از مجموعه آهنگ های "گل ها" انتخاب و پخش می شود و در ادامه شعر بافته شده بر حاشیه فرش نیز خوانده می شود. صداگذاری این فیلم توسط محمدرضا دلپاک انجام شده است.
«دست آفرینی هدیه به دوست»
«دست آفرینی هدیه به دوست» کاری از مجید مجیدی است که روایت سفر پیرمردی قالیباف است که برای هدیه یکی از بافته هایش به تهران می آید. میزبان در خانه نیست و او روی فرش که می خواهد آن را هدیه کند، نماز می خواند، غذا می خورد و استراحت می کند. در پایان، پرندگان روی بخشی از فرش می نشینند که نقشی از آنها وجود دارد. یونس فرزانه و بهرام شاکری بازیگران، محمد داودی تصویربردار، اصغر نژادایمانی طراح صحنه و لباس و محمدرضا دلپاک صداگذاری فیلم را بر عهده دارند.
«فرشته و فرش»
«فرشته و فرش» به کارگردانی داریوش مهرجویی قصه ای با بازی لیلا اوتادی است که در آن فرشی یکصد ساله ارایه می شود. دختری که تمامی خانواده خود را در بم از دست داده است، به خانه ای نزدیک منطقه زلزله زده وارد می شود و حسی درونی او را به ماندن ترغیب می کند. محمود کلاری تصویربردار، محمدرضا دلپاک صداگذار و فریال جواهری طراح صحنه و لباس فیلم هستند.
« خاطره، خاطره»
«خاطره، خاطره» ساخته ای از سیدرضا میرکریمی است. این فیلم داستان مردی را بیان می کند که همراه دختر خردسال خود به یکی از شهرهای کویری برای ملاقات با خانواده اش می رود. او به اجبار دوربین هندی کم خود را در اختیار دخترش قرار می دهد تا از اهالی خانواده و این دیدار تصویربرداری کند و نگاه دوربین در بسیاری از صحنه به فرش های موجود در خانه است. حمید خضوعی ابیانه تصویربردار، حسن و نیما حسندوست تدوینگران و محمدرضا دلپاک صداگذار فیلم هستند.
«کپی برابر اصل نیست»
اثری از محمدرضا هنرمند است که در آن رضا کیانیان نقش اصلی را ایفا می کند. مردی که در کشور چین یک کارگاه بسیار بزرگ تولید فرش راه اندازی کرده، دنبال جلب نظر یکی از اساتید قدیمی و هنرمند قالیبافی است که در یکی از شهرهای کویری کشور زندگی می کند. فیلم بر این مسئله تاکید دارد که فرش ایرانی حاصل فرهنگ و ذوق اهالی این سرزمین است و تولید آن در نقاط دیگر جهان امکانپذیر نیست.
فاطمه آرمنده_ کارشناس رسانه
