2016؛ از پوپولیسم، برگزیت و ترامپ و صندوق رای، تا کودتا و ترور، داعش و ناآرامی خاورمیانه

خبراقتصادي -  2016سال غيرمنتظره‌ها بود؛ از برگزيت گرفته تا پيروزي دونالد ترامپ در انتخابات رياست‌جمهوري ايالات متحده و اين اواخر ترور سفير روسيه در تركيه در برابر دوربين‌هاي رسانه‌يي.

از اواسط سال جاري ميلادي بود كه برخي اين پرسش را مطرح كردند كه «آيا قرار است 2016 بدترين سالي باشد كه پشت سر مي‌گذاريم؟» شايد ناظراني كه ترجيح مي‌دهند نيمه خالي ليوان را ببينند با اشاره به جنگ‌ها و خشونت‌هاي فزاينده در اقصي نقاط جهان، محكم‌تر از گذشته بر طبل نااميدي بكوبند؛ اما اگر بخواهيم خوشبين باشيم مي‌توان نشانه‌هايي براي اميدواري هم پيدا كرد. واقعيت اين است كه 2016 نه در يك قرن گذشته كه حتي بدترين سال در نيم قرن گذشته هم نبوده است. در سال جاري ميلادي دولت كلمبيا و شورشيان فارك پس از نيم قرن درگيري پيمان صلح امضا كردند و پس از نيم قرن انزوا، روابط ميان كوبا و ايالات متحده امريكا به كلي دگرگون شد. در ادامه نگاهي خواهيم داشت به برخي مهم‌ترين تحولات در چهار گوشه جهان.

خاورميانه شبيه هيچ يك از ديگر مناطق جهان نيست. اين منطقه هميشه ناآرام سال 2016 نيز روزها و ماه‌هاي بسيار پرتلاطمي را پشت سرگذاشت. تجاوزهاي نظامي، حملات تروريستي، كودتا، سركوب مخالفان، بن‌بست‌هاي سياسي ـ اقتصادي و اين اواخر هم ترور سفير روسيه در برابر نگاه رسانه‌هاي خبري از مهم‌ترين تحولات خاورميانه در سالي بود كه گذشت. در اينجا نگاهي داريم به برخي مهم‌ترين تحولات كشورهاي خاورميانه در 2016.

سال 2016 ميلادي در تركيه سال كودتا، حملات تروريستي، التهابات سياسي حول محور گذار به نظام رياستي و سال چالش‌هاي جدي در سياست خارجي و ركود اقتصادي بود. در 2016 چهار تحول اساسي در تركيه صورت گرفت؛ معادلات سياسي ناشي از آخرين تحولات در مساله كردي كه نظام و هم‌پيماني‌هاي سياسي آن را عميقا تحت تاثير قرار داد، بازتاب سياست‌هاي خاورميانه‌يي دولت آنكارا بر مولفه‌هاي سياست داخلي، بحث گذار به نظام رياستي و كودتاي نافرجام 15 جولاي.

به دنبال انتخابات ژوئن 2015 و شكست غيرمنتظره حزب حاكم عدالت و توسعه تركيه شاهد تحولات مهمي در مساله كردي شد. پ. ك. ك با اعلام خودمختاري در برخي مناطق براي نخستين‌بار در تاريخ مبارزات مسلحانه خود عليه دولت تركيه در جولاي سال گذشته جنگ شهري را شروع كرد. آنكارا در پاسخ به اين اقدام يورش همه‌جانبه‌يي را به شهرهاي كردنشين شرق و جنوب شرق انجام داد. با تشديد درگيري‌ها و تلفات نيروهاي دولتي، تدابير قهرآميز دولتي نيز تشديد شد كه اين امر در جبهه سياسي نيز خود را نشان داد. مصونيت سياسي نمايندگان مخالف به ويژه نمايندگان حزب دموكراتيك خلق‌ها (ح. د. پ) خلع و آزادي‌ها محدود شد. حزب كردي ح. د. پ از سوي دولت آنكارا به همدستي با پ‌ك‌ك متهم و رهبران اين حزب به همراه هشت نفر از نمايندگان آن دستگير و روانه زندان شدند. تقريبا تمام شهرداران منتسب به حزب ح. د. پ شهرهاي كردنشين كه منتخب مردم بودند، دستگير و زنداني شدند و به جاي آنها از وزارت كشور سرپرست تعيين شد.

پس از انتخاب اردوغان به رياست‌جمهوري كه در پي اصلاح قانون اساسي با يك همه‌پرسي صورت گرفت، عملا وضعيت نامتقارني در نظام پارلماني تركيه ايجاد شد. در حالي كه رييس‌جمهوري در نظام پارلماني از سوي پارلمان تركيه انتخاب مي‌شد، با اين اصلاحات، به‌طور مستقيم از سوي مردم انتخاب شد.

اردوغان پيش از انتخاب به رياست‌جمهوري، احمد داوداوغلو را به عنوان رهبر و نخست‌وزير آتي معرفي كرد. داوداوغلو از انتخابات نوامبر 2015ميلادي با موفقيت بزرگي بيرون آمد. اما اين پيروزي در همين حال موجب افزايش اعتماد به نفس داوداوغلو شده و به استفاده از اختيارات خود به عنوان راس قوه مجريه منجر شد كه لاجرم موجب تنش با اردوغان شد. در نتيجه يك‌سري تنش‌هاي جدي بين اين دو ايجاد شده، در نهايت داوداوغلو در كمتر از 14ماه، رهبري حزب و نخست‌وزيري را رها كرده و مجبور به استعفا شد. اردوغان به جاي او بينالي ييلدريم وزير وقت ارتباطات، حمل و نقل و دريانوردي را به رهبري حزب حاكم و مقام نخست‌وزيري رساند. با اين عمليات در حزب، عملا اردوغان دوباره موضع خود در حزب حاكم و قوه مجريه را به عنوان يك قدرت بلامنازع سياسي تحكيم بخشيد. اما بالاخره بايد به نوعي به اين تناقض ايجاد شده در نظام رياستي تركيه راه‌حلي پيدا مي‌شد. در نهايت عدالت و توسعه براي حل اين گره سياسي طرحي را براي اصلاح محدود قانون اساسي به پارلمان فرستاد. موضوع اصلاح قانون اساسي كه در واقع حذف پست نخست‌وزيري و گذار به نظام رياستي است كه با همكاري حزب حاكم عدالت و توسعه و حزب حركت ملي (م. ح. پ) در مجلس ملي در دست بررسي است. اين طرح با مخالفت دو حزب سياسي ديگر حاضر در مجلس يعني حزب جمهوري‌خواه خلق (ج. ح. پ) به عنوان بزرگ‌ترين حزب مخالف در مجلس و حزب دموكراتيك خلق‌ها (ح. د. پ) رو‌به‌روست.

در بحبوحه درگيري‌هاي شديد در مناطق كردنشين و انفجارهاي پي در پي خونين در شهرهاي بزرگ و ركود اقتصادي سخت و تنش جدي در سياست خارجي تركيه، تركيه جمعه شب 15 جولاي با كودتاي تعدادي از سران ارتش و نظاميان ناراضي رو‌به‌رو شد. يكي بحران حكومتي بزرگ كه نيمي از سران ارتش به اتهام دست داشتن در كودتا از ارتش اخراج شدند. بخش اعظمي از افسران ارتش به ظن و اتهام ارتباط با فتح‌الله گولن از كار بركنار شدند. پاكسازي گسترده در ارتش، وضعيت بسيار خطرناكي را در فرماندهي ارتش به وجود آورد. وضعيت مشابهي نيز در نيروهاي امنيتي و دستگاه پليس، قوه قضاييه (حدود 40درصد قضات و دادستان‌ها)، وزارت آموزش ملي (بيش از 35هزار معلم)، موسسات آموزشي و خلاصه همه نهادهاي دولتي رخ داد كه بر اساس آخرين داده‌ها، قريب به 150هزار نفر از دستگاه‌هاي دولتي پاكسازي شدند. در ايام پس از كودتا و حالت فوق‌العاده، فشار بسيار زيادي از طرف دولت به رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران وارد شد.

تركيه همانند سياست داخلي، سال بسيار پرالتهابي را در صحنه سياست خارجي سپري كرد. تنش‌ با روسيه به دليل سرنگوني جنگنده روسي توسط تركيه در مرز سوريه در نوامبر 2015، تنش‌ با ايالات متحده به‌دليل عدم حمايت واشنگتن از دولت اردوغان در جريان كودتا و برنگرداندن فتح‌الله گولن به تركيه از پنسيلوانيا، تنش‌ با اتحاديه اروپا و حتي همسايگان از جمله چالش‌هايي بود كه آنكارا تلاش كرد تا طول 2016 آنها را مديريت كند.

تركيه سال 2016 پس از كش و قوس‌هاي فراوان روابط خود را با تل‌آويو و مسكو تاحدي عادي‌سازي كرد و از شدت تنش‌ها با عراق كاست. با اين حال روابط تركيه با امريكا كه بر سر تامين سلاح براي كردهاي سوريه و همكاري‌هاي راهبردي با حزب اتحاد دموكراتيك سوريه و يگان‌هاي مدافع خلق كه از سوي دولت آنكارا به عنوان ادامه سازمان تروريستي پ‌ك‌ك شناخته مي‌شوند، همچنان ملتهب است. تحول مهم ديگر در حوزه سياست خارجي تركيه، مداخله نظامي آنكارا در سوريه است. اين امر تحت عنوان عمليات سپر فرات دنبال شده و در جريان آن، منطقه‌يي به وسعت 100 كيلومتر در طول مرز تركيه با سوريه و عمقي حدود 50كيلومتر پاكسازي مي‌شود. تركيه تاكنون حدود 2هزار كيلومتر از 5هزار كيلومتر منطقه را پاكسازي كرده و اردوغان مدعي است كه با پاكسازي الباب، به سوي منبچ و رقه خواهند رفت. در پي آزادسازي حلب و شكست تروريست‌ها، ديپلماسي تلفني فشرده ايران، روسيه و تركيه موجب شد كه آنكارا به نشست سه جانبه‌يي با ايران و روسيه براي حل بحران حلب و راه‌حل سياسي براي بحران سوريه تن در دهد. اما اواسط دسامبر آندري كارلوف، سفير روسيه در آنكارا، توسط يك پليس مامور خدمت در نيروي ضربتي اين كشور و درست يك روز مانده به نشست سه‌جانبه ترور شد.

تركيه در سالي كه گذشت بارها شاهد وقوع حملات تروريستي بود. گفته شده، در يك‌سال اخير ۱۸ حمله تروريستي در شهرهاي مختلف تركيه انجام گرفته كه منجر به كشته شدن ۴۰۰ نفر و زخمي شدن نزديك به 2هزار نفر شده است.

عراق در سال 2016 سالي پر تنش را پشت سر گذاشت كه در حوزه سياسي اين كشور را در آستانه يك فروپاشي برد. عراق گرچه سالي كه گذشت را با طعم شيرين پيروزي بر داعش در الانبار و صلاح‌الدين آغاز كرده بود، اما حضور صدها نظامي تركيه در پادگان «بعشيقه» در شمال عراق در طول اين سال، اين كشور را با چالشي فرسايشي و نگراني جدي روبه‌رو كرد كه سرانجام تا حدودي فروكش كرد. تنش در روابط عراق و عربستان سعودي به دليل اتهامات وزير خارجه سعودي عليه الحشد الشعبي و مواضع سفير عربستان در بغداد عليه ايران از مهم‌ترين موضوعات در روابط خارجي عراق بود. امسال همچنين عراق يكي از جدي‌ترين تنش‌هاي سياسي خود را پشت سر گذاشت كه تا آستانه فروپاشي نظام سياسي در اين كشور پيش رفت، اما با توافق جريان‌هاي سياسي توانست از اين بحران نيز به سلامت عبور كند.

آزادي‌سازي فلوجه مهم‌ترين دژ داعش پس از دو سال و قتل صدها تروريست مهم‌ترين دستاورد عراق در اين سال است. آغاز عمليات آزادسازي موصل نيز با حضور نيروهايي از كشورهاي مختلف گامي بزرگ در مبارزه با داعش بود. در جريان اين عمليات كه همچنان ادامه دارد مخالفت بغداد با حضور نيروهاي تركيه‌يي، آن‌ هم با وجود اصرار آنكارا، از وخامت رابطه دو كشور و بي‌اعتمادي عراقي‌ها به تركيه حكايت دارد. اما در حوزه اقتصادي، عراق امسال با بحران جدي كاهش قيمت‌هاي نفت مواجه شد و بر همين اساس يك بودجه رياضتي 70ميليارد دلاري را در روزهاي اخير در پارلمان به تصويب رساند كه با كسري 18ميليارد دلاري مواجه است و به نظر نمي‌رسد اين كشور در سال 2017 به راحتي از اين بحران خارج شود. با اين حال در حوزه اجتماعي، عراقي‌ها بار ديگر اربعيني باشكوه را برگزار كردند كه در آن ميليون‌ها زائر از عراق و سراسر جهان به زيارت سالار شهيدان رفتند.

حملات تروريستي به شهروندان عراقي در سال 2016 نيز ادامه يافت و جان بسياري از غيرنظاميان در بغداد و شهرهاي مختلف اين كشور را گرفت. بغداد در راس اصلي‌ترين هدف تروريست‌ها بيشترين تلفات انساني را داشت. انفجار تروريستي در سامرا عليه زائران ايراني كه 7شهيد و 16 زخمي به دنبال داشت و همچنين انفجار تروريستي عليه زائران ايراني و عراقي در حله با بيش از 80 شهيد و ده‌ها زخمي واكنش‌هاي بين‌المللي گسترده داشت. بنا بر اعلام سازمان ملل متحد، در نتيجه انفجار، رفتارهاي خشونت‌آميز و درگيري‌هاي بي‌وقفه عراق 12 هزارنفر كشته و بيش از 14 هزارنفر ديگر زخمي شده‌اند.

بررسي عملكرد حاكميت رياض در سال ۲۰۱۶ مجموعه‌يي از شكست‌ها را در عرصه‌هاي سياست داخلي و خارجي براي اين كشور نشان مي‌دهد؛ از جنگ پرهزينه يمن گرفته تا مداخله در تحولات بحرين و نقش‌آفريني‌هاي منفي در عراق و سوريه و لبنان و حتي ليبي و مصر. ديگر مناسبات عربستان با ساير كشورها نظير ايالات متحده نيز در سال 2016 تعريف چنداني نداشت. مناسبات متزلزل و متشنج عربستان ـ امريكا، انتقادات و حملات گسترده امريكايي‌ها از رياض و اتهام‌زني به عربستان در حمايت سعودي‌ها از تروريسم و درز اطلاعاتي از مسووليت مقامات سعودي در انفجارهاي 11 سپتامبر به علاوه تصويب قانون موسوم به «جاستا» مبني بر اجازه دادن به محاكمه دولت و مسوولان سعودي در برابر دادگاه‌هاي امريكا كه قانوني بي‌سابقه در قوانين بين‌المللي به شمار مي‌رود از جمله تحولات سياست خارجي عربستان در سال 2016 است.

شكست عربستان در مناسبات با مصر با وجود تمامي كمك‌هاي عربستان به طرف مصري و سفر ملك سلمان پادشاه عربستان به قاهره و امضاي توافق نامه‌هاي متعدد با عبدالفتاح السيسي، رييس‌جمهور اين كشور از ديگر ابعاد شكست سياست‌هاي عربستان در سال 2016 است. با وجود تمام اقدامات عربستان در اين زمينه، امروز مصر سياست ‌باز گسترده‌يي را در قبال روسيه ايجاد كرده و ‌دنبال همگرايي با دولت سوريه و حاكميت عراق بوده و اين مواضع قاهره را از عربستان سعودي دور كرده است.

در سياست داخلي نيز گذشته از اخبارهاي جسته و گريخته درباره درگيري‌هاي داخلي و جنگ قدرت در خاندان سلطنتي، شكست طرح‌هاي اقتصادي محمد بن سلمان بن عبدالعزيز موسوم به «ديدگاه 2030» و كاهش قيمت نفت در بازارهاي جهاني شرايط بسيار دشواري را پيشروي دولتمردان عربستاني قرار داد. آن هم در شرايطي كه بايد هزينه‌هاي سنگين جنگ يمن را نيز تامين مي‌كردند. اين شرايط شركت‌هاي بزرگي چون «سعودي اوژه» و «آرامكو» را به سوي ورشكستگي سوق داد. همچنين بازداشت‌ها و اعدام‌هاي گسترده شخصيت‌هاي برجسته طوائف و جريان‌هاي مختلف به‌ويژه شيعيان باعث شد كه جنگ پاكسازي نژادي عليه شيعيان در عربستان آغاز شود.

لبناني‌ها سال 2016 را توام با يك خوش‌بيني محتاطانه ناشي از تكميل شدن پازل نهادهاي رسمي با پايان خلأ دو سال و نيمه رياست‌جمهوري و تشكيل نسبتا سريع دولت جديد در سايه يك توافق سياسي متعادل به پايان مي‌رسانند. در اين ميان كارشناسان اميدوارند كه در كنار پايبندي گروه‌هاي مختلف به توافق سياسي، حل سياسي بحران سوريه كه نشانه‌هاي اوليه آن در حال آشكار شدن است، تاثير مثبتي بر اقتصاد لبنان داشته باشد. لبناني‌ها در سال 2016 سرانجام پس از ماه‌ها كشمكش سياسي موفق شدند كه رييس‌جمهور خود را انتخاب كنند. ميشل عون 31 اكتبر با كسب 83 راي از ميان 127 راي نمايندگان پارلمان به عنوان سيزدهمين رييس‌جمهوري لبنان انتخاب شد و بعداز اداي سوگند كار خود را آغاز كرد. او دو روز بعد سعد حريري، رييس حزب جريان المستقبل، را به عنوان نخست‌وزير معرفي و مامور تشكيل دولت جديد لبنان كرد. بسياري انتخاب ميشل عون، سياستمدار نزديك به جريان حزب‌الله را به عنوان رييس‌جمهور لبنان، پيروزي ايران و شكست عربستان در منطقه تعبير كردند. دولت جديد لبنان علاوه بر ساماندهي امور كشور دو ماموريت مهم پيگيري تصويب قانون جديد انتخابات و برگزاري انتخابات پارلماني در ماه مه ‌2017 و تصويب بودجه سالانه لبنان را برعهده دارد و عمر آن تا تشكيل پارلمان جديد حدود 6ماه است.

بحران سوريه در سال ۲۰۱۶ دو تحول بزرگ به خود ديد. از يك سو ورود نظامي روسيه به مناقشه تغييري اساسي در توازن قوا به وجود آورد و تسلط حكومت بر حلب را رقم زد و از سوي ديگر ورود تركيه به اين مناقشه پيچيدگي آن را بيشتر كرد.

ناظران غربي معتقدند، گرچه هدف اصلي دخالت نظامي روسيه در سوريه كمك به بشار اسد در مقابله با داعش اعلام شد، ولي سهم عمده تحركات نظامي روسيه بر مناطق تحت تسلط نيروهايي بود كه ربطي به داعش ندارند و خود از نيروهاي افراطي يا نيروهاي ميانه‌رو مسلح مخالف اسد به شمار مي‌روند. بازپس‌گيري پالميرا در مارس ۲۰۱۶ از سوي نيروهاي ارتش سوريه با كمك آتش هوايي روسيه از مواردي بود كه تمركز حملات نيروهاي نظامي دو كشور روي داعش مستقر شد. همزمان با ادامه اين درگيري‌هاي نظامي، ارتش تركيه نيز از آگوست سال ۲۰۱۶ تحت عنوان احياي ثبات در مرزهاي مشترك با سوريه و مهار داعش، در چارچوب عمليات موسوم به «سپر فرات» وارد شمال سوريه شد.

حضور نظامي فعال روسيه در مناقشه سوريه و تشديد عمليات نظامي مانع از شكل‌گيري تلاش‌هاي مشترك براي دستيابي به آتش‌بس و به جريان‌انداختن احتمالي روند صلح نشد. با اين به‌دليل كارشكني طرفين مذاكرات صلح در همان گام‌هاي اول به شكست انجاميد. آتش‌بس‌ها هم محكوم به شكست شدند زيرا هر دو طرف آن را در خدمت احياي نيرو و روحيه و بازآرايي موثر خود مي‌ديدند. با انتخاب دونالد ترامپ به رياست‌جمهوري امريكا، مواضع مثبت او در قبال روسيه و حتي همسو دانستن حكومت اسد با اهداف امريكا در سركوب داعش عملا زمينه‌هاي مساعدتري براي تحركات نظامي دولت سوريه و متحدان آن فراهم شد. به اين ترتيب جنگ قطعي براي بازپس‌گيري يكي از كانون‌هاي حساس و مهم نبرد يعني حلب وارد مرحله نهايي شد و خروج نيروهاي مخالف و افتادن كامل حلب به دست نيروهاي اسد بزرگ‌ترين رويداد سال ۲۰۱۶ در مناقشه سوريه را رقم زد.

آسيا با وجود ثبات نسبي سياسي ـ امنيتي سال پر تلاطمي را پشت سر گذاشته است. از صدور راي دادگاه لاهه عليه چين كه با شكايت دولت وقت مانيل و حمايت امريكا به بار نشست تا دو آزمايش هسته‌يي كره شمالي و همچنين تحولات و بحران‌هاي سياسي در كره جنوبي، تنش‌هاي منطقه‌يي هند و پاكستان و ادامه ناآرامي‌هاي امنيتي و كشمكش‌هاي سياسي در افغانستان از جمله اتفاقات مهم سال 2016 در شرق و جنوب آسيا به شمار مي‌رود. در ادامه به برخي از مهم‌ترين تحولات اين قاره را مي‌پردازيم:

چين در بخش داخلي و خارجي سال پر فراز و نشيبي را پشت سر گذاشته است؛ از مناقشه‌هاي منطقه‌يي و بين‌المللي بر سر درياي جنوبي چين گرفته تا تلاطم‌هاي شديد اقتصادي. علاوه بر چالش‌هاي پكن در مبارزه با مفسدان اقتصادي، سقوط بي‌سابقه ارزش سهام در بازارهاي بورس چين سال پرالتهابي را براي دولتمردان در پكن رقم زد به‌طوري كه دولت را واداشت تا چهارم ژانويه 2016 براي نخستين‌بار بورس‌هاي مهم شانگهاي و شن‌ژن را تعطيل كند. در آن زمان كاهش بي‌سابقه و ناگهاني هفت درصدي ازرش سهام در چين موجب شد تا دولت با راهكاري موسوم به «موج‌شكن» دست به چنين اقدامي بزند. افزايش موج نگراني‌ها نسبت به ادامه اين بحران در چين و تحت تاثير قرار گرفتن ديگر بازارهاي اقتصادي منطقه‌يي و حتي بين‌المللي، پكن را واداشت تا با دخالت گسترده جلو خسارت‌هاي تريليوني را سد كند. ارزش يوان نيز در اين زمان به پايين‌ترين حد از مارس سال 2011 در برابر دلار امريكا رسيد. در سياست خارجي نيز درياي جنوبي چين و ايالات متحده را در آستانه رويارويي نظامي قرار داد. منطقه درياي جنوبي چين از آن جهت براي پكن حايز اهميت است كه چين با برخي همسايگان خود از جمله ويتنام، فيليپين، مالزي و برونئي بر سر مالكيتش كه ارزش تجارت دريايي سالانه آن پنج هزار ميليارد دلار برآورد شده، اختلاف نظر دارد و همين موضوع امريكا را واداشته تا مدرن‌ترين جنگ‌افزارهاي پيشرفته خود را روانه اين آبراه كند. ايالت متحده دو هفته پيش نيز يك زيردريايي هدايت شونده از راه دور خود را روانه اين منطقه كرد كه در نهايت توسط نيروي دريايي چين توقيف شد. اين اقدام جنجال ديپلماتيك جدي را ميان دو كشور ايجاد كرد كه در نهايت با بازگردانده شدن زيردريايي به امريكا پايان يافت. ارتباط تلفني دونالد ترامپ با تساي اينگ ون، نخستين رييس‌جمهوري زن تايوان به عنوان عبور ايالات متحده از خطر قرمز چين تلقي شد. تبعات اين تماس به قدري گسترده بود كه باعث شد روابط ديپلماتيك دو كشور كه همواره به دليل مساله تايوان تيره بوده، در آستانه خطر جدي قرار گيرد. ترامپ در اظهاراتي جنجالي اعلام كرده كه دولتش شايد به سياست «چين واحد» متعهد نباشد. اظهاراتي كه با شديدترين واكنش از جانب پكن همراه شد و حتي اعلام كرد كه ادامه اين ارتباطات مي‌تواند روابط پكن - واشنگتن را به بن‌بست بكشاند. ميزباني اجلاس سران جي 20 توسط چين نيز گرچه از مهم‌ترين تحولات 2016 به شمار مي‌رود اما بدون آنكه دستاوردي درباره پيشبرد فرآيند جهاني شدن اقتصاد و برقراري برابري اقتصادي و برون‌رفت از ركود در بازارهاي صادراتي و مالي، داشته باشد، به كار خود خاتمه داد.  

شينزو آبه، نخست‌وزير ژاپن در سال 2016 فراز و فرودهاي بسياري داشت. او براي سومين بار از زماني كه قدرت را به دست گرفته تغييرات زيادي را در كابينه خود ايجاد كرد. تابستان بود كه آبه 10 وزير جديد منصوب كرد. انتخابات مجلس سنا در جولاي هم يكي از مهم‌ترين رويدادهاي سياسي ژاپن در 2016 بود كه با پيروزي حزب حاكم ليبرال دموكرات به رهبري شينزو آبه به پايان رسيد.

نخست‌وزير ژاپن در 2016 تلاش داشت در كنار توسعه و تقويت مناسبات نظامي خود با امريكا، برنامه‌هاي اصلاحات اقتصادي‌اش موسوم به «آبه نوميكس» را هم پيش ببرد. آبه گرچه در انتخابات به پيروزي رسيد اما طرح‌هاي اصلاحي اقتصادي او موسوم به آبه‌نوميكس در 2016 نيز موفقيت چنداني نداشت. طرحي كه حول سه محور «اعتبارات بيشتر براي بخش خصوصي»، «محرك مالي كوتاه‌مدت و متعاقب آن تقويت اقتصاد براي كاهش كسري بودجه» و «تثبيت بدهي‌هاي دولتي و اجراي اصلاحات ساختاري براي تقويت عرضه و رشد بالقوه» در دستور كار دولت قرار داد. نظرسنجي‌ها نشان مي‌دهد كه مردم ژاپن اعتمادي به طرح اقتصادي نخست‌وزيرشان ندارند و نزديك به 62 درصد از ژاپني‌ها سياست‌هاي مذكور را غيرموثر مي‌دانند. سفر باراك اوباما به هيروشيما، انتخاب نخستين فرماندار زن ژاپن، سفر شينزو آبه به پرل هاربر كه گفته شده در پاسخ به سفر اوباما به هيروشيما بوده از جمله ديگر مهم‌ترين تحولات داخلي و خارجي ژاپن در سال 2016 بوده است.

2016 سالي فاجعه‌بار براي پارك گئون‌هه، رييس‌جمهوري كره جنوبي بود. علاوه بر شكست حزب حاكم «سائه نوري» در انتخابات، رسوايي فساد مالي يكي از نزديكان پارك گئون‌هه با استفاده از ارتباطات دفتر رياست‌جمهوري اعتراض‌هاي گسترده‌يي را عليه رييس‌جمهوري در پي داشت.

شكست حزب حاكم سائه نوري در جريان بيستمين دوره انتخابات پارلماني كره جنوبي در ماه مارس را بايد نخستين تغيير و تحولات در حاكميت سياسي كره جنوبي دانست كه در روزهاي پاياني سال جاري ميلادي به اوج خود رسيده است. در اين انتخابات حزب مخالف مينجو 123 كرسي به دست آورد و حزب حاكم را با 122 كرسي كنار زد. تنش‌هاي سياسي 2016 كره‌جنوبي در نهايت به استيضاح پارك گئون‌هه منجر شد. اين تنش‌ها از جايي آغاز شد كه موضوع دخالت و دست داشتن دوست نزديك پارك گئون‌هه در مسائل حكومتي رسانه‌يي شد. پس از آن بود كه اعتراض‌هاي مردمي و مخالفت نمايندگان احزاب مخالف در كره جنوبي سراسري شد. مشخص شده بود كه «چوي سون سيل» كه پدرش سال‌ها پيش استاد رييس‌جمهوري كره بوده توانسته در دستگاه مهم دولتي و نهاد رياست‌جمهوري رخنه كند. 10نفر از مشاوران رييس‌جمهور بركنار شدند اما موضوع به اينجا ختم نشد تا اينكه پارلمان كره جنوبي نهم سامبر طرح استيضاح «پارك» را تصويب و تمام اختيارات دولتي را از او سلب كرد. پس از رسوايي سياسي كه در دستگاه اجرايي اين كشور به وجود آمد بيشتر شهروندان كره‌يي از وضع به وجود آمده اعتراضات گسترده‌يي در سئول پايتخت اين كشور و ديگر شهرهاي آن به راه انداخته و خواهان بركناري خانم پارك شده بودند.

استقرار سامانه موشكي امريكا موسوم به «تاد» در شبه جزيره كره و توافق كره‌جنوبي و امريكا براي اجرايي شدن اين طرح در سال 2017 هم يكي از تحولات مهم اين كشور در 2016 بود.

فيليپين در سال ميلادي 2016 با پايان يافتن دوره رياست‌جمهوري «بنيگنو آكينو» و روي كار آمدن رودريگو دوترته فصل جديدي از مناسبات خود را آغاز كرد. روي كار آمدن دوترته از روزهاي نخست كاري، رويه متفاوتي در روابط خارجي فيليپين و همچنين حوادث داخلي اين كشور رقم زد. اين سياستمدار جنجالي كه در اظهاراتي غيرديپلماتيك باراك اوباما را «حرام‌زاده» و بان كي مون را «» خوانده بود از سويي خواستار نزديكي بيش از پيش كشورش با چين شده و از طرف ديگر نيز حضور نيروهاي امريكايي كه بر اساس توافقنامه‌هاي دولت پيشين در فيليپين حضور داشتند، بر نمي‌تافت. دوترته براي نشان دادن اراده خود به همكاري نزديك با چين، با وجود اينكه دادگاه بين‌المللي لاهه راي خود پيرامون درياي جنوبي چين را به نفع مانيل صادر كرده بود، روابط خود را با پكن نزديك كرد و واشنگتن را به خشم آورد. نوع روابط فيليپين در مقابل امريكا، اگرچه باعث شد بسياري از شركت‌ها و سرمايه‌گذاران امريكا مقصد فعاليت خود را به سوي ديگر كشورهاي منطقه از جمله ويتنام تغيير دهند، اما چين توانست از روي كار آمدن دوترته به نفع خود استفاده كند. روي خوش نشان دادن مرد شماره يك فيليپين به پكن، باعث شد امريكا و متحدانش از جمله ژاپن و استراليا روابط خود را با فيليپين كاهش دهند و از طرف ديگر به منتقد اصلي سياست‌هاي داخلي دوترته به‌ويژه برنامه‌هاي سخت‌گيرانه او براي مقابله با قاچاقچيان مواد مخدر تبديل شوند. (گفته شده قاچاقچيان مواد مخدر در فيليپين توسط گروهي زيرزميني كه تنها به دوترته پاسخگو هستند شبانه و بدون محاكمه كشته مي‌شوند.) رييس‌جمهوري فيليپين اواخر سال جاري ميلادي اعتراف كرد زماني كه شهردار «داوائو» بوده شخصا براي تبديل شدن به الگويي براي پليس چندين تن را به قتل رسانده است.

اصلاحات‌هاي دشوار مالي و اقتصادي دولت هند و تنش‌هاي دهلي با اسلام‌آباد به‌ويژه بر سر كشمير از مهم‌ترين تحولات داخلي و خارجي هند در سال 2016 بوده است. نارندرا مودي، نخست‌وزير هند در شرايطي بر ادامه اصلاحات مالي خود تاكيد دارد كه نارضايتي‌هاي عمومي و اعتصاب‌هاي گسترده از دامنه محبوبيت او در كشورش تاحدي كاسته است بطوري كه چند هفته پيش ان. چاندرابائو نايدو، سروزير استان جنوبي «آنثرا پاردش» و يكي از متحدان كليدي مودي آشكارا از وي فاصله گرفت. دولت مودي در اقدامي جنجالي بيش از 80 درصد از پول رايج اين كشور را از چرخه مالي خارج كرد. خروج حجم قابل توجهي از اسكناس‌هاي قديمي از سبد پولي اين كشور، موجب شد ناگهان صدها ميليون نفر بدون هرگونه وسيله‌يي براي انجام مبادلات روزانه خود از قبيل خريد مايحتاج روزمره روبرو شوند؛ ضمن اينكه شماري از شركت‌ها هم بدون سازوكار مناسبي براي خريد كالا و نيز پرداخت حقوق به كارمندان خود رها شده‌اند. دولت هند مهم‌ترين هدف خود را از اجراي اين طرح را مبارزه با فساد اعلام كرده است. زنگ خطر براي دولت هند نخستين‌بار با شكست اين حزب در انتخابات ايالتي به صدا درآمد. افزايش ناآرامي‌ها در كشمير و تبادلات نظامي نيروهاي هند و پاكستان در نواحي مرزي مورد مناقشه نيز از جمله مهم‌ترين تحولات جنوب آسيا در 2016 بود. تنش بين هند و پاكستان به دنبال كشته شدن «برهان واني» فرمانده شبه نظامي حزب المجاهدين توسط هندي‌ها و حمايت پاكستان از وي و چندين حمله شبه‌نظاميان به پايگاه‌هاي ارتش هند در كشمير به‌شدت بالا گرفت. كشمير در اغلب ماه‌هاي 2016 شاهد اعتراض‌هاي گسترده‌يي بود كه توسط نيروهاي هندي سركوب شد. گروه‌هاي حقوق بشري بارها نسبت به بي‌توجهي جامعه جهاني به تحولات كشمير و سركوب شديد ساكنان تحت كنترل هند اعتراض كردند.

پاكستان در سال 2016 شاهد افت و خيزهاي زيادي در روابط با كشورهاي مختلف بود. تشديد تنش‌ها در روابط اسلام‌آباد با افغانستان، هند و ايالات متحده و از سوي ديگر نزديك‌تر شدن آن به چين و روسيه، از جمله اتفاق‌هاي مهم در روابط پاكستان با كشورهاي مختلف جهان بود. پاكستان همچنين در اين سال شاهد حملات تروريستي متعدد و مرگبار در مناطق مختلف اين كشور بود. در كنار بالا گرفتن تنش‌هاي منطقه‌يي با هند و افغانستان، ايالات متحده نيز در انتقاد از جدي نبودن اسلام‌آباد در مبارزه با تروريسم اعلام كرد كه طرح فروش جنگنده‌هاي اف-16 به پاكستان را متوقف كرده است. در تحولات داخلي نيز گذشته از بالا گرفتن اختلافات سياسي و تظاهرات‌هاي گسترده در شهرهاي مختلف پاكستان، اسلام‌آباد براي نخستين‌بار اعتراف كرد كه رهبران طالبان افغانستان در اين كشور حضور دارند. پاكستان ماه مارس صراحتا اعلام كرد كه از اين افراد به عنوان اهرم فشار براي متقاعد كردن طالبان به حضور در پاي ميز مذاكره با دولت كابل استفاده مي‌كند. افشاي رسوايي فساد مالي خانواده نواز شريف، نخست‌وزير پاكستان در جريان موسوم به «پاناماگيت»، اعتراض‌هاي گسترده خياباني به رهبري عمران خان رهبر مخالفان دولت نواز شريف، لغو اجلاس سران سارك به ميزباني پاكستان به دليل مخالفت هند با ميزباني اسلام‌آباد و انتخاب'قمرجاويد باجوا' به عنوان فرمانده جديد ارتش پاكستان از جمله تحولات مهم اين كشور در 2016 بود.

افغانستان در سال ۲۰۱۶ ميلادي در عرصه داخلي، شاهد تحولات و مشكلاتي در عرصه‌هاي مختلف بود. اختلافات ميان رهبران حكومت وحدت ملي، انتقادها نسبت به تمركز قدرت، ادامه گفت‌وگوهاي صلح با طالبان، بركناري هفت وزير كابينه توسط مجلس، امضاي توافق نامه صلح با حكمتيار و معرفي اعضاي جديد كميسيون‌هاي انتخاباتي از مهم‌ترين رويدادهاي داخلي افغانستان بود.

در سال جاري اختلافات غني و عبدالله بارها رسانه‌يي شد؛ بطوري كه در محافل سياسي از به بن‌بست رسيدن دولت وحدت ملي و جست‌وجوي بديل سياسي صحبت شد. يكي ديگر از موضوعاتي كه اختلاف را تشديد كرد، اعتراض به انحصارگرايي و قوم‌گرايي بود. ژنرال دوستم معاون اول رياست‌جمهوري و احمد ضيا، مسعود نماينده خاص رييس‌جمهور در امور حكومتداري خوب، با اظهارنظرهايي بي‌سابقه غني و عبدالله را به قوم‌گرايي متهم كردند. در همين تلاش‌هاي دولت افغانستان براي ادامه گفت‌وگوهاي صلح با طالبان در سال جاري هم ادامه يافت كه نتيجه ملموسي نداشت. يكي از موضوعات جنجالي در سال جاري، استيضاح وزيران و بركناري هفت وزير توسط مجلس به دليل ناتواني در مصرف بودجه بود. وزيران خارجه، فوايد عامه، كار و امور اجتماعي، معارف، حمل و نقل، تحصيلات عالي و مخابرات هفت وزيري هستند كه مجلس، راي به بركناري آنان داد. اما دولت اين تصميم مجلس را نپذيرفت و اعلام نظر نهايي را به دادگاه عالي واگذار كرد. حالا با گذشت يك ماه از اين ماجرا، نه دادگاه عالي اعلام نظري كرده و نه اختلاف حكومت و مجلس در اين زمينه حل شده است.

كشته شدن رهبر طالبان افغانستان، امضاي توافق نامه صلح با گلبدين حكمتيار، رهبر حزب اسلامي كه سال‌ها با دولت و نيروهاي امنيتي افغانستان در جنگ بود، معرفي اعضاي جديد كميسيون‌هاي انتخاباتي، متهم شدن ژنرال دوستم، معاون اول رييس‌جمهور به آزار يكي از مخالفانش از مهم‌ترين تحولات افغانستان در سال 2016 بود. در ماه مي‌2016 ميلادي ملا اختر منصور، رهبر طالبان افغانستان در حمله هواپيماي بدون سرنشين امريكا به خاك پاكستان، كشته شد. طالبان چندي پس از تاييد كشته شدن ملا منصور، هيبتالله آخوندزاده را به عنوان رهبر جديد اين گروه معرفي كرد.

بيشتر كشورهاي آفريقايي عموما فقر، ناآرامي، درگيري‌ها و مشكلات اقتصادي را شاهد هستند و در بسياري از اين كشورها، دموكراسي هنوز به معناي واقعي آن به اجرا گذاشته نشده است. سال 2016 هم بسياري از اين كشورها در تلاش ديگري براي دستيابي به ارزش‌هاي دموكراتيك انتخابات برگزار كردند كه در برخي موارد مسالمت‌آميز و موفق بود و در برخي كشورها هم جنجال‌ها به سال جديد ميلادي كشيده مي‌شود.

در اوگاندا كمپين مخالفان براي بركناري يووري موسوني از رياست‌جمهوري تلاش كردند؛ اما در نهايت طبق اعلام كميسيون انتخاباتي اين كشور، موسوني 71 ساله با پيروزي در انتخابات ماه فوريه اين كشور توانست براي پنجمين دور، رييس‌جمهور شود. مخالفان و حاميان كيزا بسيگيه، رقيب انتخاباتي وي، اعلام كردند كه اين پيروزي با تقلب صورت گرفته است. همزمان با اعلام نتايج انتخابات انبوهي از سربازان و نيروهاي امنيتي اوگاندا در خيابان‌هاي شهر كامپالا، پايتخت اين كشور مستقر شدند و جان كري، وزير امور خارجه امريكا، از موسوني خواست مانع اقدامات نيروهاي امنيتي عليه مخالفان شود. در نهايت حزب جنبش مقاومت ملي اوگاندا، حزب موسوني با صدور بيانيه‌يي اين پيروزي را جشن گرفت.

در جمهوري كنگو، انتخابات رياست‌جمهوري كه قرار بود در ماه اوت برگزار شود، به تعويق افتاد كه اين شرايط امكان باقي ماندن جوزف كابيلا، رييس‌جمهور كنگو را پس از پايان رسمي دوره رياست‌جمهوري‌اش فراهم آورد. البته تاخير در زمان برگزاري انتخابات با ناآرامي‌هاي شديدي در كنگو همراه بود و در جديدترين درگيري‌ها در ماه دسامبر در ميان نيروهاي امنيتي و معترضان در شهر كينشاسا، پايتخت جمهوري كنگو، 20نفر از معترضان كشته شدند. جوزف كابيلا پيشتر بر برگزاري انتخابات سراسري در سال 2018 تاكيد كرده و گفته بود كه در صورت به تعويق نيفتادن انتخابات، بيش از 10 ميليون نفر از مردم كنگو، فرصت راي دادن را از دست مي‌دهند. در اين حال احزاب مخالف تداوم فعاليت سياسي كابيلا را نشان از نبود آزادي‌هاي سياسي در كشور و بي‌توجهي به درخواست عمومي مردم مي‌دانند. درگيري‌هاي شديد معترضان و نيروهاي پليس در كنگو همچنان ادامه دارد و اقدامات اخير دولت كابيلا به تشديد خشونت‌هاي شهري و حمله مردم خشمگين به ساختمان‌هاي دولتي منجر شده است.

 دختران آزاد شده به دامان خانواده بازگشتند محمد بوهاري، رييس‌جمهور نيجريه، روز يك‌شنبه 5 دي ماه از فتح يكي از مهم‌ترين پايگاه‌هاي گروه تروريستي بوكوحرام در جنگل سامبيسا خبر داد. فتح اين پايگاه يك گام كليدي در مبارزه طولاني مدت دولت نيجريه با بوكوحرام محسوب مي‌شود، چرا كه ايالت بورنو آخرين پايگاه اصلي اين گروه تروريستي است و فتح يكي از پايگاه‌هاي اين گروه در اين ايالت مي‌تواند روند مبارزه با بوكوحرام را وارد مرحله جديدي كند. اگرچه در ابتدا شك و ترديدهايي در مورد اظهارات بوهاري وجود داشت، اما ارتش نيجريه هم با انتشار بيانيه‌يي مشابه اعلام كرد كه اجازه بازگشت بوكوحرام به كشور را نمي‌دهد. ژنرال توكور بوراتي، رييس ستاد كل ارتش نيجريه، با اشاره به تصرف پايگاه بوكوحرام در جنگل سامبيسا در شمال شرق اين كشور با تاكيد بر رصد دقيق هرگونه تحرك تروريستي و ضرورت مقابله با تروريسم گفت: «از مناطق آزاد شده براي انجام رزمايش‌هاي نظامي و آزمايش سلاح‌هاي سازماني ارتش بهره خواهيم برد.»

گروه‌هاي حقوق بشري مي‌گويند كه بوكوحرام تاكنون هزاران زن و دختربچه از جمله بيش از 200 دانش‌آموز را در نيجريه ربوده است. اگرچه نيجريه در ماه‌هاي اخير دستاوردهاي مهمي در مبارزه با اين گروه تروريستي داشته است، اما تحليلگران معتقدند كه با توجه به حمله‌هاي انتحاري گاهگاهي، تهديد اين گروه تروريستي همچنان باقي است.

در اين حال ۲۱ دختر ربوده شده توسط بوكوحرام در اكتبر گذشته، به دنبال توافق دولت سويس و كميته بين‌المللي صليب سرخ با بوكوحرام آزاد شدند و تعطيلات كريسمس را در كنار خانواده‌هايشان گذراندند. اين دختران در ماه آوريل سال ۲۰۱۴ از مدرسه‌يي در چيبوك ربوده شدند. اين دختران در ماه اكتبر از بوكوحرام رهايي يافتند، اما از آن زمان تاكنون دولت نيجريه آنها را براي انجام تحقيقات، در محلي مخفي نگه داشته بود. اين در حالي است كه شمار دختران ربوده شده در سال 2014، ۲۷۶ نفر بود و سرنوشت ۱۹۷نفر از آنها هنوز مشخص نيست و مذاكرات براي رهايي آنها همچنان ادامه دارد. بسياري از اين دختران مسيحي بودند، اما بوكوحرام آنها را مجبور كرد تا اسلام را بپذيرند و با رباينده‌ها ازدواج كنند.