آینده‌نگری همکاری های توسعه ای ایران با کشورهای جهان با توجه به تحولات اخیر منطقه

در جنگ جهانی اول و دوم بسیاری از کشورهای جهان درگیر این دو جنگ بزرگ شدند. پیروزمندان این جنگ‌ها به عنوان ابرقدرت خود را محق می‌دانستند که به‌واسطه پیروزی در این جنگ‌ها، نظم نوینی را به شکست‌خوردگان جنگ و سایر کشورهای جهان تحمیل کنند.
لذا پس از جنگ جهانی دوم پیروزمندان این جنگ برای مدیریت جهان تصمیماتی گرفتند. ایجاد سازمان ملل متحد برای ایجاد این مدیریت و نظم جدید جهانی بود. البته کلمه نظم در زبان فارسی کلمه مثبت و خوب است که ترجمه اشتباهی از order است که به معنی ترتیب می‌باشد. به عبارت دیگر پیروزمندان جنگ جهانی کشورها را در سه ترتیب (که ما به آن نظم نیز گفته‌ایم) قرار دادند. کشورهای گروه اول یا همان برندگان جنگ جهانی دوم، کشورهای گروه دوم، شامل کشورهای قدرتمند اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و ... و کشورهای گروه سوم، که کشورهای ضعیف جهان هستند.
ایران به دلیل موقعیت ژئوپلتیک خود همواره مورد توجه قدرت‌های بزرگ بوده است. ولی بعد از تشکیل اتحاد جماهیر شوروی و پیدایش نفت اهمیت ایران برای کشورهای جهان به‌ویژه ابرقدرت آمریکا که جایگزین استعمارگر انگلستان شده بود، بیشتر شد.
در چنین شرایطی در سال ۱۳۵۷، انقلاب شکوهمند اسلامی ایران به وقوع می‌پیوندد. انقلاب اسلامی ایران به عمر یک نظام شاهنشاهی که با کودتا روی کار آمده بود و وابسته سیاسی به آمریکا و غرب است، پایان می‌دهد. انقلاب اسلامی ایران مانند هر انقلاب ایدئولوژیک دیگری دارای مبانی و اصول خاصی است. یکی از این اصول استقلال کشور است که با شعار "نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی" تبیین می‌شود. به عبارت روشن‌تر مسئولین جمهوری اسلامی ایران به این نتیجه رسیده‌اند که به علت جایگاه ژئوپلتیک و منابع ایران، دخالت ابرقدرت‌ها از اصلی‌ترین مشکلات کشور بوده است، لذا از همان ابتدا مشخص کردند که نه در بلوک شرق خواهند بود و نه در بلوک غرب و با ابرقدرت‌ها کنار نخواهند آمد.
البته صرفاً طرح این مسائل برای غرب چندان مهم نبود، لذا بلافاصله جمهوری اسلامی ایران را به رسمیت شناختند. چون تصور بر این بود که قدرت شوروی به پایان رسیده و انقلاب اسلامی مانند سایر انقلاب‌ها با جهان غرب کنار خواهد آمد. ولی انقلاب اسلامی ایران، چهره یک انقلاب دینی به خود گرفت و دیدگاه‌ها و شعارهایی نه‌تنها برای ایران بلکه برای سایر مسلمانان و مردم جهان داشت.
حال در منطقه‌ای که از نظر جهانی بسیار حساس است و نفت جهان را در اختیار دارد یعنی منطقه اعراب، کشورهای عربی، ایران، خلیج‌فارس، در عین حال مسلمان و نیز منطقه‌ای که به خاطر توسعه‌نیافتگی بی‌ثبات است، و عموم مردمش به نوعی از غرب، دل‌زده هستند و یا احساس بی‌هویتی نسبت به غرب دارند و نیز این واقعیت در آن‌ها جا افتاده که غرب آمده است، اموالشان را دزدیده، نفتشان را برده و ضمناً آن‌ها را وحشی خطاب کرده است، این انقلاب رخ می‌دهد. این دیدگاه کم کم به قسمت‌های دیگری از جهان مانند آفریقا، آسیای جنوب شرقی، پاکستان و ... سرایت می‌کند.
این انقلاب در یک منطقه‌ای با این مختصات، به این شکل اتفاق می‌افتد و قطعاً به یک خطر بزرگ برای نظم (ترتیب) موجود جهانی تبدیل می‌شود و حتماً نظم موجود جهانی در مواجهه با آن عکس‌العمل نشان می‌دهد. و در این رابطه فقط بحث ایران مطرح نیست بلکه کشورهای عربستان، عراق، مصر، کویت و تمام شیخ‌نشین‌ها، حتی سوریه نیز مطرح می‌شود. بدین ترتیب انقلاب ایران مهم‌ترین خطر را متوجه منافع نظام و قدرت‌های موجود در منطقه می‌کند. به این معنی که این منطقه به زودی از دست حکومت داران آن گرفته شود. و رفتار جمهوری اسلامی ایران در رابطه با کشورهای منطقه نیز این فرضیه را درست یا نادرست تقویت می‌کند. در همین رابطه باید اشاره کرد که جمهوری اسلامی ایران از زبان اسلام و قرآن به طور جدی صحبت می‌کند که هم با زبان بلوک‌های قدرتمند جهان متفاوت است و هم برای جمعیت مسلمان تمام این کشورها قابل‌فهم و درک و جذب است. از طرف دیگر با زبان استکبارستیزی صحبت می‌کند که جاذبه و مشتاقان زیادی در جهان دارد.
در همین رابطه باید اشاره کرد که در چنین شرایطی دیگر نمی‌توان با غرب و دیگران مثلاً با کمی ملایمت به نتیجه رسید. لذا از نظر قدرت‌های نظم نوین جهانی، این انقلاب باید دچار مشکل شود و از همان ابتدا این تخاصم شروع می‌شود، از جمله ایجاد مسائل داخلی، حمله عراق به ایران و ... و در نهایت هم‌پیمانان ابرقدرت‌ها کنار آن‌ها می‌ایستند، البته به‌جز لیبی و سوریه. به‌هرحال در قالب اقتصاد سیاسی و درک منافع کشورهای دیگر به ویژه از نظر قدرت‌های جهانی موجود تا موقعی که ارزش‌های این انقلاب از هم نپاشد، درگیری با این انقلاب را کنار نمی‌گذارند. البته باید توجه شود که آن‌ها با این انقلاب ذاتاً مشکلی ندارند بلکه مشکل آن‌ها به این دلیل است که این انقلاب منافع آن‌ها را دچار مشکل می‌کند و خواهد کرد.
در این فضا مسئولین و استراتژیست های جمهوری اسلامی ایران، اقدامات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی خود را انجام می‌دهند تا اینکه به سال 1398 و ترور شهید سردار سلیمانی و درگیری مستقیم ایران و آمریکا می‌رسیم. در این گزارش که به طور اجمال تهیه شده است به چند متغیر اساسی بر می‌خوریم که به نظر می‌آید آینده منطقه را تحت تأثیر شدید خود قرار می‌دهند لذا استراتژیست های کشور باید با توجه به آن‌ها به آینده کشور، منطقه و جهان نگاه کنند:
•    اول اینکه به دلیل شرایط بازار انرژی، وضعیت منطقه در حال تغییر است.
•    دوم اینکه ادامه روند کنونی که به ضرر ایران خواهد بود با شناخت منافع مشترک با کشورهای منطقه و جهان می‌تواند تغییر کند.
•    سوم اینکه ایران با توجه به شرایط پیش‌آمده و بر اساس شناخت منافع سایر کشورها در منطقه و ایجاد منافع مشترک می‌تواند برتری خود را در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، امنیتی، نظامی و فرهنگی تقویت و تضمین کند.

 
در دهه‌های اخیر، آمریکا به انواع مختلف حضور خود را چه به طور مستقیم و غیرمستقیم در منطقه زیاد کرده است و به دنبال از دست رفتن صدام در عراق مسی خواهد از هم‌پیمان بعدی خود یعنی عربستان استفاده می‌کند. البته پیدایش تضادهای مذهبی، طالبان و اخیراً داعش نشان از جدی‌تر شدن تضادهای ایران، عربستان و آمریکا دارد.
به هر حال جمهوری اسلامی ایران که تحرکات آمریکا را زیر نظر دارد به مقابله با این اقدامات می‌پردازد ضمن اینکه تلاش می‌کند در حوزه‌های مشخصی همچون تقویت هم‌پیمانان، سیاست خارجی، صنایع نظامی و الکترونیک خود را قوی کند با داعش به مبارزه جدی می‌پردازد و این گروه پرقدرت و استراتژیک را به‌سرعت از بین می‌برد. حال با توجه به تشدید محاصره اقتصادی ایران، افزایش شدید تحریم‌ها و افزایش تنش‌ها مشخص است که آمریکا قصد مقابله جدی اقتصادی (و نه نظامی) با ایران را دارد. یعنی آمریکا و متحدان وی تصمیم گرفته‌اند به جنگ اقتصادی تمام‌عیار با ایران بپردازند و از جنگ نظامی پرهیز کنند.
در این میان اتفاقی غیراستراتژیک برخلاف فرضیه فوق روی می‌دهد، بطوریکه ترور غیرقانونی و تروریستی سردار سلیمانی فرمانده نظامی رسمی ایران بر خلاق تمامی قوانین و عرف بین‌المللی، اتفاق می‌افتد و بار دیگر آمریکا به طور مستقیم و نظامی مقابل ایران قرار می‌گیرد. البته خیلی زود آمریکا بیان می‌کند که قصد جنگ نظامی با ایران را ندارد. البته شاید بتوان این اتفاق را به مانور مشترک نظامی ایران، چین و روسیه که به معنی ورود این کشورها به حوزه امنیتی و اقتصادی آمریکا است نیز نسبت داد.
بعد از این اقدام، رویارویی بزرگ ایران و آمریکا شروع می‌شود. اگرچه سناریوهای مختلفی مطرح می‌شود ولی جمهوری اسلامی ایران دو راه در پیش روی دارد: ۱- با این موضوع مدارا کند و صبر کند تا تحریم‌های اقتصادی طی چند سال آینده کشور را ضعیف کند و سپس جنگ فیزیکی آمریکا شروع شود. و ۲- به مقابله به مثل با آمریکا بپردازد و مستقیماً وارد فاز دوم برخورد پیش‌بینی‌شده با آمریکا برود. لذا لازم است با آینده‌نگری تحولات به تحلیل دقیق‌تر پرداخته شود و راه‌های تقویت توسعه سریع‌تر جمهوری اسلامی ایران بررسی و پیشنهاد شود.
در جدول 1 کشورهای ذینفع در منطقه خاورمیانه و منافع مدنظر آنان ارائه شده است.





6.    منافع عمده جمهوری اسلامی ایران:


چنانچه اهداف جمهوری اسلامی ایران و منافع کشورهای مختلف را بررسی کنیم می‌توانیم نتایج جدول 4 را داشته باشیم. نتایج رابطه ایران با هر کشور به صور ذیل می‌تواند در نظر گرفته شود:
•    دوستانه
•    منافع مشترک
•    پیمان امنیتی
•    پیمان اقتصادی
•    پیمان تجاری
•    دشمنی و جنگ
•    رابطه نوسانی و چالش دار

در جدول 4 به بررسی اهداف جمهوری اسلامی ایران در رابطه با سایر کشورهای مدنظر در شرایط کنونی پرداخته شده است. نتایج اخذ شده از هر رابطه تا حد زیادی شرایط کنونی را توضیح می‌دهد. البته برای جلوگیری از طولانی شدن گزارش به تحلیل این روابط و انواع سناریوهای همکاری پرداخته نشده است. ولی هنگامی‌که بخواهیم سناریوهای کلی آینده روابط ایران با این کشورها را بررسی کنیم شرایط به‌گونه‌ای خاص رقم خواهد خورد. در این رابطه به نظر می‌رسد چند متغیر استراتژیک جدید در حال بروز و ظهور هستند که شرایط آینده منطقه و به ویژه ایران را دستخوش تحولات اساسی خواهند کرد که می‌بایست در استراتژی‌های کشور مورد توجه قرار گیرد. این متغیرها شامل موارد زیر هستند:
1.    تغییر اهمیت و جایگاه منابع نفت و گاز منطقه خاورمیانه
•    منابع نفت و گاز منطقه رو به اتمام است و تا دو دهه آینده کاهش جدی از نظر تولید و تقاضای جهانی خواهد داشت.
•    تکنولوژی‌های جایگزین سوخت‌های فسیلی در حال گسترش و مقرون به صرفه شدن هستند مانند انرژی‌های خورشیدی، کاهش مصرف سوخت، تکنولوژی‌های هیبریدی و ... . لذا از این منظر نیز اهمیت منابع نفت و گاز خاورمیانه رو به کاهش است.
•    آمریکا به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت و کاهش وابستگی به بازار انرژی خاورمیانه و آینده‌نگری شرایط منطقه خلیج‌فارس، احتمالاً به جای حضور و دخالت مستقیم در منطقه، به دنبال تغییر استراتژی خود از کنترل مستقیم بازار انرژی به مدیریت آن است.
•    منفعت دیگر آمریکا در منطقه فروش تسلیحات نظامی در منطقه است لذا تلاش خواهد داشت دشمنی و تخاصم را در میان کشورهای منطقه افزایش دهد. در این رابطه ایران هراسی بیشترین منافع اقتصادی، امنیتی و نظامی را برای آمریکا خواهد داشت.
•    با توجه به موارد فوق از دست رفتن اهمیت استراتژیک منطقه برای آمریکا، می‌بایست تا دو دهه آینده، یک قدرت منطقه‌ای نظم و امنیت منطقه را بر عهده بگیرد یا تضمین نماید.
2.    تلاش چین برای حضور اقتصادی و نظامی در خاورمیانه از طریق ایران
•    ابرقدرت اقتصادی نظامی چین به دنبال گسترش بازارهای اقتصادی و نظامی خود است. در این رابطه چین سیاست فعال اقتصادی و نظامی داشته و در حال گسترش نفوذ خود در مناطق مختلف جهان و استفاده از ایران برای حضور در منطقه خاورمیانه است.
•    یکی از اهداف مهم اقتصادی چین از حضور در منطقه خلیج‌فارس، علاوه بر دسترسی به بازار انرژی، دسترسی به بازار اقتصادی منطقه است ولی از همه مهم‌تر چین با نزدیکی به ایران به دنبال تضمین حضور خود در کل منطقه به ویژه هند، پاکستان و افغانستان که منطقه سنتی حضور آمریکا است، می‌باشد.
•    آمریکا به عنوان رقیب یا دشمن جدی چین، قطعاً تحرکات اقتصادی و نظامی چین در منطقه را زیر نظر خواهد داشت. مانور مشترک چین، آمریکا و روسیه به نوعی برای آمریکا پیام از دست دادن منافع اقتصادی بزرگ منطقه خاورمیانه و حتی جنوب آسیا و آسیای جنوب شرقی را دارد.
•    احتمالاً آمریکا از حضور چین و روسیه و به ویژه مانور مشترک نظامی، منافع خود و هم‌پیمانان خود را در مخاطره دیده است و شاید بتوان رفتار غیرمنطقی و غیرقانونی ترور سردار شهید سلیمانی را پیامی در همین رابطه دانست. چون مهم‌ترین تحول در منطقه این مانور نظامی بوده است که می‌توانست از طرف آمریکا به عنوان از دست رفتن منافع تلقی شود.
•    جمهوری اسلامی ایران از رابطه نظامی با چین و روسیه که با مانور مشترک نظامی آن‌ها در یک ماه اخیر انجام شد باید به دنبال منافع خود باشد نه منافع چین.
3.    استقبال مردم از رفتارهای آزادی خواهانه و ضد استکباری و ضدآمریکایی ایران در جهان
•    دیدگاه‌ها و عملکرد جمهوری اسلامی ایران در بعد از انقلاب طرفداران زیادی در کشورهای منطقه، مسلمان و دنیا پیدا کرده است. این دیدگاه‌ها در منطقه خلیج‌فارس و مسلمان و حتی فقیر خواهان دارد.
•    این رفتار و تأثیر آن بر مردم کشورهای منطقه، باعث تغییر رفتار حکومت‌های منطقه و هم‌پیمانان آن‌ها شده است که باید بر اساس منافع جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد
نتیجه‌گیری کلی:
•    با توجه به تغییر اهمیت و جایگاه بازار انرژی منطقه خلیج‌فارس، رفتارهای ذینفعان این منطقه در حال تغییر است.
•    کشوری که می‌تواند با توجه به تغییر شرایط منطقه قدرت اول اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی منطقه باشد سه کشور ایران، عربستان و ترکیه می‌باشند.
•    ایران به لحاظ جمعیت، وسعت، منابع طبیعی، قدرت نظامی و.. می‌تواند قدرت اول منطقه باشد. ولی عربستان با توجه به قدرت اقتصادی و پشتوانه ابرقدرت‌ها، امکان تضعیف ایران با کمک آمریکا و امکان تفاهم با کشورهای منطقه، شانس کسب این جایگاه را نیز دارد. کشور ترکیه نیز با توجه به قدرت اقتصادی، سیاسی و هم‌پیمانی با کشورهای منطقه به ویژه عربستان می‌تواند به این وضعیت دسترسی پیدا کند.
•    آمریکا از سال‌ها پیش به دنبال قطع وابستگی خود به نفت خاورمیانه بود، بطوریکه شورای سیاست‌گذاری انرژی آمریکا در سال ۲۰۰۷ استقلال انرژی آمریکا را سیاست این شورا اعلام کرده بود که در سال جاری به آن دست پیدا کردند. اکنون با توجه به اینکه صادرکننده نفت شده است و به نفت خاورمیانه نیاز مستقیم ندارد، در جهت منافع خود برای حضور در منطقه و مدیریت بازار انرژی و فروش تسلیحات نظامی و گران کردن هزینه تولید اقتصادی چین به عنوان بزرگ‌ترین رقیب خود، نیاز به ایجاد تنش و ناامنی در منطقه خواهد داشت. باید توجه داشت که بر خلاف گذشته، از این پس افزایش قیمت نفت برای آمریکا (چون به صادرکننده نفت تبدیل شده است و قصد رقابت با رقبای بزرگ خود از طریق افزایش هزینه‌های تولید آن‌ها به دلیل وابستگی به انرژی را دارد)، ممکن است منفعت داشته باشد.
•    در چنین وضعیتی آمریکا تلاش کرده ضمن تشدید درگیری ایران با همسایگان و ...، قدرت اقتصادی ایران را از طریق تحریم‌ها ضعیف کند. باید توجه داشت که اتحاد جماهیر شوروی بعد از ۷۰ سال و به هنگام فروپاشی دارای هیچ نوآوری و قدرت رقابت در سطح و مقیاس جهانی در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نبود، به استثنای چهار حوزه بمب اتم، موشک‌های دوربرد، صنایع نظامی و صنایع نظامی. دلیل موفقیت شوروی نیز این بود که صرفاً در این چهار حوزه به رقابت با غرب پرداخته بود و در بقیه حوزه‌ها ناتوان یا وابسته به بقیه جهان بود. آمریکا در برخورد با ایران قصد دارد که حوزه اقتصادی ایران را از همکاری و رقابت با جهان باز دارد و درآمدهای اقتصادی ایران از این ناحیه را به حداقل برساند. اگر چنین وضعیتی بتواند اتفاق بیافتد، قطعاً ایران در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به عنوان کشور اول تضعیف می‌شود و جایگاه عربستان و به ویژه ترکیه (با توجه به قدرت و اصلاحات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی) در منطقه افزایش خواهد یافت.
•    کشور چین قصد جدی برای نفوذ اقتصادی و نظامی در منطقه دارد و به دلیل عدم منافع استراتژیک اقتصادی با ایران،‌ محتملا منافع یک طرفه و بیشتری از ارتباط با ایران خواهد برد. به ویژه آنکه بر اساس تجربیات ایجاد منافع مشترک از جمله اروپا، ایران می‌بایست با همسایگان خود وارد ایجاد منافع مشترک اقتصادی سیاسی شده و با کشورهای دور وارد رقابت و همکاری اقتصادی شود. در حالیکه نشانه‌هایی معکوس از این سیاست‌ها وجود دارد. در همین رابطه باید اشاره کرد که چین بعد از حدود سه هفته از برگزاری مانور مشترک نظامی با ایران و روسیه در منطقه خلیج‌فارس، با آمریکا پیمان اقتصادی امضا کرد. باید توجه داشت که چین با آینده‌نگری رفتار تنش‌زای ِآمریکا در منطقه خلیج‌فارس و افزایش احتمالی قیمت انرژی به دنبال کاهش وابستگی خود به نفت خلیج‌فارس خواهد بود. انتقال لوله گاز از ترکمنستان به چین نشانه‌هایی از این رفتار آینده نگرانه است. بنابراین چین در منطقه خلیج‌فارس عمدتاً به دنبال منافع اقتصادی خود است و احتمالاً نمی‌تواند متحد استراتژیک کشورهای خلیج‌فارس تلقی شود.
•    قطعاً کشورهای منطقه از تغییر شرایط ژئوپلتیک و متعاقباً سناریوهای بحرانی منطقه آگاه هستند. آن‌ها یا باید از یک مدافع قوی نظامی خارجی استفاده کنند یا باید تشکل اقتصادی سیاسی و نظامی داخلی با توجه به منافع مشترک (همانند اتحادیه اروپا) ایجاد نمایند. در چنین شرایطی (که همسایگان ما آینده خلیج‌فارس را می‌دانند) قطعاً خواهان همکاری استراتژیک فی‌مابین خواهند بود. همین وضعیت نشان می‌دهد که کشورهایی همچون امارات، قطر، عمان، کویت و ... خواهان امنیت منطقه از طریق ایجاد منافع مشترک هستند.
•    جمهوری اسلامی ایران در چنین شرایطی، بازیگر اصلی در منطقه می‌باشد و خواهد ماند. این نقش به‌واسطه عواملی همچون موقعیت جغرافیایی، موقعیت ژئوپلتیک، وسعت، تنوع آب و هوایی، منابع طبیعی، جمعیت، توان اقتصادی، توان فنی و ... به وجود آمده است. در چنین شرایطی ایران با شناسایی منافع دیگران و مدیریت و استفاده از آن در جهت اهداف و منافع خود و همسایگان،‌ می‌تواند به توسعه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی خود و منطقه کمک کند. ولی در این رابطه چهار راهکار اصلی وجود دارد:
1.    توجه به تغییرات استراتژیک منطقه
2.    شناسایی اهداف و منافع کشورهای منطقه
3.    استفاده از اهداف و منافع کشورهای جهان در راستای اهداف و منافع خود و دیگران
با توجه به موارد فوق به نظر می‌رسد که ایران تا دو دهه آینده قدرت اقتصادی اجتماعی منطقه می‌شود که در این صورت ثبات امنیتی و اقتصادی پیدا کرده و تحقق توسعه آسان‌تر می‌شود. ولی با توجه به شرایط کنونی پیش آمده و پیش‌بینی تداوم دشمنی و خصومت آمریکا با ایران حداقل برای دو دهه آینده، در این صورت فرآیند توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور کند می‌شود و مکن است از دست برود. به نظر می‌رسد در این رابطه جمهوری اسلامی ایران باید دو استراتژی را مدنظر قرار دهد تا بتواند به اهداف خود دست یابد:
1.    ارتباط و تعامل با کشورهای جهان بر اساس منافع مشترک
کشورهای مختلف از ارتباط با ایران به دنبال اهداف خود هستند. جمهوری اسلامی ایران نیز باید در این ارتباط منافع این کشورها را به طور مستمر در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت رصد کرده و به گونه‌ای ارتباطات خود را سامان دهد که در راستای اهداف بلندمدت توسعه کشور قرار گیرد.
2.    ایجاد منافع مشترک استراتژیک با کشورهای منطقه (از جمله اتحادیه اقتصادی کشورهای منطقه)
بخشی از کشورهایی که ایران با آن‌ها ارتباط برقرار می‌شود به دلایل مختلف تغییر رفتار خواهند داد:
•    اول اینکه منافع آن‌ها، نوع رفتارشان را تعیین می‌کند و با تغییر منافع کشورها، رفتارشان در مقابل ایران تغییر خواهد کرد.
•    به دلایل بر شمرده شده، آمریکا و هم‌پیمانان او تلاش خواهند کرد ثبات اقتصادی و امنیتی ایران را به هم بریزند. حتی تلاش می‌کنند با فشار و راه‌های دیگر، هم‌پیمانان ایران را مجبور به تغییر رفتار کنند.
•    کشورهای همسایه ایران و بسیاری از کشورهای مرتبط، کشورهای درحال‌توسعه هستند و ویژگی اصلی کشورهای درحال‌توسعه تغییرات مداوم و بی‌ثباتی است و در چنین شرایطی نمی‌توان با این کشورها به‌راحتی ارتباط مطمئن و مستمر داشت.
بنابراین باید بر اساس منافع استراتژیک مشترک، اقتصاد و سیاست ایران با کشورهای مختلف به هم پیوند بخورد تا منافع اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران برای کشور هم‌پیمان نیز مهم و حیاتی تلقی شود.
در این رابطه می‌توان به تجربیات اروپا توجه کرد. کشورهای اروپایی بعد از تحولات رنسانس، انقلاب صنعتی و پیشرفت‌های بزرگ اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی برای کشورهای جهان به‌صورت الگو در آمده بودند. در این زمان جنگ جهانی اول در اروپا بین متحدین امپراتوری آلمان (اتریش - مجارستان، عثمانی و بلغارستان) و نیروهای متفق (جمهوری سوم فرانسه، بریتانیا، روسیه، صربستان، ایتالیا، ایالات متحده آمریکا، ژاپن و رومانی) در سال 1914 میلادی به مدت 4 سال طول کشید و ضمن از بین بردن زیربناهای اقتصادی اجتماعی اروپا، حدود 10 میلیون کشته بر جای گذاشت. ولی مجدداً در سال 1939 در کمال ناباوری، جهان مواجه با شروع جنگ جهانی دوم شد که به مدت 6 سال تا سال 1945 ادامه یافت. در این جنگ جهانی ضمن از بین رفتن مجدد زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی کشورهای اروپایی و سایرین (30 کشور در این جنگ درگیر شدند) حدود 80 میلیون انسان کشته شدند.
پس از این وقایع، استراتژیست های ذینفع به دنبال راه‌حلی برای حذف جنگ در اروپا گشتند و راه‌حل مؤثر آن‌ها ایجاد منافع مشترک بلندمدت بود. یکی از این راه‌کارها، آزادی کار و سرمایه و ایجاد منطقه مشترک اقتصادی در اروپا بود که به‌وسیله آن اقتصادهای آن‌ها دچار پیوندهای اساسی گشت بطوریکه امکان وقوع جنگی دوباره در اروپا به حداقل ممکن کاهش یافت و در سایه این اقدامات، روند توسعه همه کشورهای اروپایی هموارتر شد و رقابت اقتصادی خود را نه با همسایگان بلکه با کشورهای دور شروع کرد.
جمهوری اسلامی ایران نیز می‌بایست از این استراتژی استفاده کند و در ارتباط با کشورها از این استراتژی استفاده نماید. البته متاسفانه در سال‌های گذشته در ارتباط با همسایگان خود عمدتاً به مبادلات تجاری بسنده کرده‌ایم که اساساً کافی نیست، چراکه در صورت ایجاد تنش و بحران میان دو کشور، به راحتی می‌توانند با یکدیگر قطع ارتباط کنند.
نمونه دیگر جنگ تحمیلی عراق بر علیه ایران در سال 1359 بود. در صورتیکه اگر منافع مشترک بلندمدت اقتصادی بین دو کشور بود، وقوع جنگ به راحتی در ایران امکان نداشت و چنانچه می‌خواست این اتفاق بیافتد هزاران سرمایه‌دار، سیاست‌مدار، متخصص و غیره به دلیل به خطر افتادن منافع اشان اجازه این کار را نمی‌دادند.
3.    ایجاد گروه منافع مشترک اقتصادی استراتژیک در راستای تقویت فرآیند توسعه جمهوری اسلامی ایران
سیاست‌های تنش‌زدایی ایران در سال‌های اخیر در مورد کشورهای پاکستان، افغانستان، ترکمنستان، ترکیه، عراق، کویت، امارات و ... خیلی مؤثر بوده ولی هنوز با ایجاد منافع مشترک فاصله زیادی داریم. به طور مثال در دو دهه گذشته از فرصت ایجاد کشورهای مستقل آسیای مرکزی و قفقاز نتوانسته‌ایم بهره‌برداری مناسب نماییم. لذا می‌توان با ایجاد سرمایه‌گذاری‌های مشترک، فعالیت‌های تولیدی مشترک، دادن امتیاز بنادر خشک و ... از این سیاست برای تقویت اقتصاد، قدرت رقابت اقتصادی، امنیت سیاسی – نظامی بهره برد.
لذا ایجاد گروه منافع مشترک بلندمدت و ایجاد پیوندهای عمیق اقتصادی سیاسی با کشورهای منطقه توصیه می‌شود. کارکرد این گروه با کمک بخش خصوصی باید بر اساس واقعیت‌های موجود، برای دست‌یابی به اهداف مشخصی باشد.
البته باید توجه داشت که جمهوری اسلامی ایران به دلایل مختلفی از وضعیت‌های قبلی پیش آمده همچون ایجاد کشورهای مستقل مشترک‌المنافع نتوانست استفاده نماید. لذا به نظر می‌رسد ادامه تلاش‌ها با همان ساختار قبلی نتایج پیش‌گفته را حاصل خواهد کرد. برای ایجاد شرایط جدید باید از ساختارهای کارآمد و تجربیات موفق استفاده نماید. در این رابطه تشکیل گروه‌هایی با مشارکت حداقل ۵۰ درصد بخش خصوصی و با حضور وزارت امور اقتصادی و دارایی، سازمان سرمایه‌گذاری خارجی، سازمان برنامه و بودجه کشور، وزارت امور خارجه، وزارت صنایع،‌ معادن و تجارت و ... با استفاده از تجارب جهانی پیشنهاد می‌شود.
سازمان برنامه و بودجه کشور در این راستا می‌تواند ضمن تغییر دیدگاه خود از پرداختن به برنامه‌ریزی جامع و داخل کشور، به جای واحد همکاری‌های بین‌الملل، دفتر منافع مشترک اقتصادی را ایجاد کند تا از این طریق بتواند به افزایش رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور کمک نماید.

•    اخباری محمد، چوپانی رستمی محسن، میار عباسی ابوذر، الگوی همکاری منطقه‌ای در افق سند چشم‌انداز، نشریه ژئوپلیتیک، زمستان 1390، دوره ۷، شماره ۴، ص ۵۴-۷۷.
•    تارو لستر، رویارویی بزرگ، نبرد اقتصادی آینده ژاپن، اروپا و آمریکا، مترجم: عزیز کیاوند، انتشارات دیدار، چاپ پنجم، ۱۳۹۷.
•    حسینی سیده لطیفه، نقش منطقه‌گرایی در حفظ صلح و امنیت منطقه‌ای: با تأکید بر نقش سازمان همکاری اسلامی در منطقه خاورمیانه، پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب،  پاییز 1394، دوره ۲، شماره ۳، ص۲۹-۵۰.
•    خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، فیروز نژاد پوریا، ضرورت نشست فراگیر منطقه‌ای با هدف گفت‌وگوهای سازنده، ۱۲ آذر ۱۳۹۸.
•     خسبانی یزدانی احسان، خسروی ملک تاج، آینده عراق و سناریوهای مربوط به آن (2020 – 2010)، فصلنامه مطالعات روابط بین‌الملل، دوره ۱۲، شماره ۴۶، تابستان ۱۳۹۸. ص ۸۷-۱۲۱.
•     ذوالفقاری مهدی، ژئوپلیتیک خلیج‌فارس: ایران و آمریکا (تهدیدها و فرصت‌های فراوری جمهوری اسلامی)، نشریه ره آورد سیاسی، 1386، شماره 15.
•    روحانی حسن (رئیس‌جمهور)، همه کشورها خواهان روابط با ایران هستند، روزنامه فرهیختگان، ۲۶/۹/۱۳۹۸.
•    روزنامه ایران، در گفت‌وگویی با علی‌اکبر سیبویه سفیر جمهوری اسلامی ایران در عمان، افق روشن برای آینده بیداری اسلامی و روابط ایران با عمان، یک‌شنبه ۳۰ مهر ۱۳۹۱.
•    سایت اداره اطلاعات انرژی آمریکا (www.eia.gov).
•    سایت خبر آنلاین، رابطه ایران و روسیه؛ «اتحاد استراتژیک» یا «همسویی منافع» ؟، ۱۸ شهریور ۱۳۹۸.
•    سایت دیپلماسی ایرانی، صادقی چیمه احسان، آینده روابط ایران و چین در پرتو تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی، irdiplomacy.ir.
•     سنایی مهدی، آینده روابط ایران و روسیـه، ماهنامه ایراس 1385 شماره 13.
•    صادقی اول هادی، نقدی عشرت آباد جعفر، روابط ایران و دژ منطقه‌ای شورای همکاری خلیج‌فارس، نشریه سیاست جهانی، زمستان 1393، دوره ۳، شماره ۴، ص ۱۵۱-۱۸۲.
•    عظیمی حسین، اقتصاد ایران امروز: توسعه بر محور آموزش، فرهنگ و تمدن، به کوشش خسرو نورمحمدی، نشر‌نی، چاپ سوم، ۱۳۹۷.
•    عظیمی حسین، اقتصاد ایران: توسعه، برنامه‌ریزی، سیاست و فرهنگ، به کوشش خسرو نورمحمدی، نشر‌نی، چاپ سوم، ۱۳۹۵.
•    عیوضی محمدرحیم، حسینی عبداله. آینده روابط ایران و ترکیه در پرتو تحولات چند سال اخیر جهان عرب، مطالعات سیاسی جهان اسلام، تابستان 1394، دوره ۴، شماره ۲، ص ۹۵-۱۱۹.
•    فوزی یحیی، پیرزادی  مهدی، آینده‌پژوهی روابط ایران با قدرت‌های بزرگ امریکا، اتحادیه اروپا، چین و روسیه، دو فصلنامه سیاست کاربردی، دوره 1، شماره 1، بهار و تابستان 1397، ص ۶۹-۱۱۲.