رابطه 40 ساله رشد نقدينگي، تورم و قيمت دلار / تورم سه سال 98- 1396 بیش از نقدینگی، تحت تاثیر نرخ ارز بوده است

اقتصادگردان- محسن شمشیری

در حالی که نقدینگی در 40 سال اخیر 7680 برابر شده اما نرخ دلار 1614 برابر و قیمت کالاها و خدمات مصرفی1320 برابر شده است. این نکته نشان می دهد که سطح عمومی قیمت ها و تورم و همچنین نرخ ارز و دلار، تحت تاثیر سیاست های کنترلی، تنظیم بازار، یارانه های دولتی و اتکا به درآمد نفت در 40 سال اخیر، بسیار کمتر از رشد نقدینگی رشد یافته است.

هر چند که برخی کارشناسان، دلایل رشد نقدینگی را در سال های اخیر بیشتر حاصل رشد ضریب فزاینده و خلق پول در بازار بین بانکی ارزیابی کرده اند اما روند سال های مختلف 40 سال اخیر نشان می دهد که سیاست های کنترلی دولت به شکل های مختلف در پایین نگه داشتن نرخ ارز و تورم موثر بوده است.

البته در کنار تغییرات عوامل رشد دهنده نقدینگی در این 4 دهه، باید کاهش نرخ و قدرت خرید دلار در بازار جهانی در برابر طلا و سایر ارزهای معتبر و همچنین سبد کالاها را نیز باید در نظر داشت. اما در کنار کاهش اثر پایه پولی و افزایش خلق پول و ضریب فزاینده در بازار بین بانکی و همچنین کاهش قدرت خرید دلار، باید به سیاست های کنترلی دولت و تنظیم بازار و مهار رشد تورم و نرخ ارز، به عنوان عامل عمده رشد کمتر نرخ دلار و تورم نسبت به نقدینگی توجه شود.

تحولات 40 سال اخیر نشان می دهد که شاخص تورم از 0.137 در سال 57 به 181 در مرداد 98 رسیده و 1320 برابر شده است یعنی قیمت کالاها و خدمات مصرفی و مشترک در بین همه خانوارها، 1320 برابر شده است. شاخص نرخ دلار نیز از 7 تومان در سال 57 به 11300 در سال 98 رسیده و 1614 برابر شده است. حجم نقدینگی نیز از 258 میلیارد تومان به 1980 هزار میلیارد تومان رسیده و 7680 برابر شده است.

به عبارت دیگر رشد نقدینگی 4.75 برابر رشد نرخ دلار و 5.82 برابر رشد شاخص تورم بوده است. دلیل این تفاوت بزرگ، تثبیت نرخ دلار 7 تومانی در سال های قبل و آغاز انقلاب در سال 1357 و تلاش برای کنترل نرخ دلار و ارز در چهار دهه اخیر بوده است.

رشد دلار بالاتر از نقدینگی در سه سال اخیر

همچنین در سه سال اخیر، کاهش فروش و سهم نفت از بازار نفت، تحریم ها و رشد بالای هزینه های مبادله، روابط بانکی و پولی و ارزی و تجاری، روابط خارجی و... تفاوت عمده ای در هزینه های مبادله ارزی ایجاد کرده و رشد نرخ دلار در سال های 96 تا 98 بیش از رشد نقدینگی و تورم بوده است و لذا می توان نتیجه گرفت که نرخ دلار در سال های اخیر بیشتر متاثر از هزینه مبادله و روابط بین المللی بوده و کمتر تحت تاثیر رشد نقدینگی بوده است.

شاهد مدعا مقایسه نرخ دلار و نقدینگی در سال 98 نسبت به سال 95 است. در سه سال اخیر یعنی از 96 تا 98، تحولات نرخ دلار و اقتصاد ایران بیش از رشد نقدینگی تابع موضوعات دیگری مانند تحریم و روابط خارجی و بانکی بوده است. زیرا در سال 98 نسبت به 95، رشد نرخ دلار 210 درصد بوده در حالی که در سال 98، رشد نقدینگی نسبت به سال 95 معادل 58 درصد بوده است

تورم بالا در سال های 97 و 98

شاخص تورم از 164.3 در اسفند 97 به 174.8 در خرداد 98 و 181 در مرداد 98 رسیده است. تورم نقطه به نقطه به نقطه در خرداد 98 به 49.3 درصد رسیده که نرخ بالای افزایش قیمت ها در یکسال اخیر را نشان می دهد.

تورم مرداد 98 با شاخص 181 نسبت به مرداد 96 و قبل از افزایش قیمت های دو سال اخیر معادل 68 درصد است و نشان می دهد که در دو سال اخیر رشد عمومی قیمت ها رقم بالایی را تجربه کرده است اما این رشد بالاتر از رشد نقدینگی و کمتر از رشد نرخ دلار بوده است و در حالی که نقدینگی در سال 98 نسبت به مرداد 96 معادل 50 درصد رشد کرده اما تورم نقطه به نقطه 68 رشد کرده و نرخ دلار نیز 137 درصد رشد داشته است. به عبارت دیگر تورم علاوه بر رشد نقدینگی از رشد بالای نرخ دلار نیز تاثیر پذیرفته است.

براین اساس می توان نتیجه گرفت که در سال های 98- 1396 تورم بیش از نقدینگی تحت تاثیر رشد نرخ دلار بوده است.

نوسانات تورم و دلار تحت تاثیر درآمد نفت

نگاهی به فراز و نشیب رشد نقدینگی، نرخ دلار و نرخ تورم در 40 سال اخیر، نکات مهمی را یادآور می شود. در برخی سال ها با وجود جنگ و کاهش درآمد نفت، به دلیل سیاست های کنترلی و تنظیم بازار و مهار واردات، رشد نقدینگی و نرخ ارز مهار شده و تورم نیز در برخی سال ها اندک بوده است.

اما در برخی سال ها مانند دوره احمدی نژاد با وجود رشد بالای درآمد نفت، نقدینگی رشد بالایی داشته اما متاثر از تثبیت نرخ ارز به خاطر درآمد بالای نفت، تورم نیز کنترل شده است. اما در برخی سال ها مانند دوره هاشمی رفسنجانی و دولت روحانی، که درآمد نفت کم بوده و امکان تثبت نرخ دلار وجود نداشته، انضباط مالی در برخی سال ها تورم را کاهش داده و در برخی سال ها به دلیل تحریم، نرخ دلار و تورم بالا رفته است ونقدینگی نیز رشد کرده است.

همچنین در برخی دوره ها مانند دولت اصلاحات، 84- 1376 به دلیل سیاست های انضباط مالی، هم نرخ رشد نقدینگی، هم رشد تورم و نرخ دلار به طور متناسب با رشد متوازن همراه شده است.

هرگاه که درآمد نفت خوب بوده و امکان کنترل نرخ دلار فراهم شده، واردات متناسب با نیاز داخلی و تنظیم بازار موفق بوده و تورم کم بوده است اما هرگاه که رشد نقدینگی بی اندازه رشد کرده و درآمد نفت کم شده بلافاصله آثار تورمی مانند سال 87 و 1388 سال کاهش درآمد نفت و بحران مالی جهان خود را نمایان کرده است. در مجموع در سال هایی که درآمد نفت به صورت معمول تحقق یافته سیاست انضباط مالی دولت های روحانی و خاتمی خود را نشان داده و با کنترل نقدینگی تورم نیز مهار شده است.

تحولات نقدینگی در 40 سال

بررسی آمار بانک مرکزی از میزان رشد نقدینگی در سال‌های پس از انقلاب حاکی از آن است که بیشترین میزان رشد نقدینگی مربوط به سال ۱۳۸۵ در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد بوده است.

 حجم نقدینگی از جمله فاکتورهایی است که اغلب مورد توجه کارشناسان و منتقدان قرار می‌گیرد و دوره‌ای نیست که درباره آن صحبت نشود، چراکه در شرایط تورمی منتقدان اغلب افزایش حجم نقدینگی را دلیل آن می‌دانند و در شرایط کنترل تورم بازهم از قفل‌شدن نقدینگی صحبت می‌کنند.

مجموعه پول شامل سپرده‌های دیداری بخش غیردولتی نزد بانک‌ها و اسکناس و مسکوک در دست اشخاص و شبه پول شامل سپرده‌های سرمایه‌گذاری مدت‌دار، سپرده‌های قرض‌الحسنه پس‌انداز و سپرده‌های متفرقه را نقدینگی می‌نامند؛ به عبارت دیگر نقدینگی، حجم پول نقد در خارج از سیستم بانکی است که قابلیت تورم‌زایی دارد، بدین معنی که چنانچه حجم پول نقد بالا باشد، قدرت خرید بالا رفته و باعث گران‌شدن کالا یا خدمات بیشتر از ارزش موجودشان می‌شود.

سال گذشته نیز با افزایش نرخ تورم هجمه‌های زیادی به دولت و بانک مرکزی به دلیل افزایش حجم نقدینگی وارد شد و در سال جاری نیز کماکان این موضوع مورد توجه قرار دارد که بر همین اساس حجم نقدینگی و درصد افزایش آن را در سال‌های مختلف مورد بررسی قرار خواهیم داد.


بررسی آمار بانک مرکزی از میزان رشد نقدینگی در سال‌های پس از انقلاب حاکی از آن است که کمترین میزان رشد نقدینگی در جمهوری اسلامی، مربوط به سال ۱۳۶۳ بوده است اما در باب بیشترین رشد نقدینگی که در سال ۹۹ به ثبت رسید باید به این نکته توجه داشت که سال‌های ۹۸ و ۹۹ اقتصاد ایران بدترین شرایط را پشت سرگذاشت که منجر به رشد بالای نقدینگی شد. این در حالی است که اقتصاد ایران در سال ۸۵ رشد نقدینگی ۳۹.۴ درصدی را تجربه کرد که شرایط تحریمی و اقتصادی ایران مانند این سال‌های اخیر نبوده است.

براساس آمار بانک مرکزی، حجم نقدینگی در سال ۱۳۵۷ حدود ۲۵۸  میلیارد تومان بود که در سال بعد از آن به ۳۵۵  میلیارد تومان رسید. بانک مرکزی حجم نقدینگی در سال‌های ۱۳۵۹ و ۱۳۶۰ را به ترتیب ۴۵۱ و ۵۲۳ میلیارد تومان اعلام کرده است و به این ترتیب درصد افزایش نقدینگی در این سال‌ها ۳۷، ۲۷ و ۱۶ درصد بوده است که نشان می‌دهد روند رشد نقدینگی در سال‌های نخستین جنگ تحمیلی با کاهش چشم‌گیری همراه بوده است.

رشد نقدینگی در سال ۱۳۶۱ با افزایش همراه بود و به حدود ۲۲ درصد رسید، اما پس از آن بار دیگر کاهش یافت تا در سال ۱۳۶۳ رشد نقدینگی نسبت به سال پیش از آن تنها ۶ درصد بود. از سال ۱۳۶۳ تا سال ۱۳۷۰ رشد نقدینگی با ارقامی متفاوت بین ۱۳ تا ۲۴ درصد بود که این رقم افزایش یافت و در سال ۱۳۷۲ به بیش از ۳۴ درصد رسید.

حجم نقدینگی در سال‌ ۶۱ به ۶۴۳  میلیارد تومان، سال ۶۲ به ۷۵۱ میلیارد تومان، سال ۶۳  به ۷۹۶ میلیارد تومان و سال ۶۴ به ۹۰۰  میلیارد تومان رسید. سال ۶۵ نیز حجم نقدینگی با رشد همراه بود به نحوی که با رقم ۱۰۷۲  میلیارد تومان رشد ۱۹ درصدی را ثبت کرد.  

سال‌های ۶۶ تا ۷۱ نیز حجم نقدینگی به ترتیب ۱۲۶۶، ۱۵۶۸، ۲۲۹۶، ۲۸۶۲ و ۳۵۸۶  میلیارد تومان بود. همچنین در سال‌های ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۶ روند رشد نقدینگی سرعت بیشتری یافت و در این سال‌ها این رشد به ۳۷.۵ درصد هم رسید، اما در سال‌های نخست ریاست جمهوری سید محمد خاتمی رشد نقدینگی عمدتا کمتر از ۲۰ درصد بود و در پایان دوره اول ریاست جمهوری وی به ۲۸ درصد رسید.

میزان نقدینگی سال ۷۲ با رقم ۴۸۱۳ میلیارد تومان بسته شد که سال بعد از آن نیز به ۶۱۸۴ میلیارد تومان رسید. سال ۷۴ و ۷۵ میزان نقدینگی در کشور ۸۵۰۷ و ۱۱۶۵۵ ثبت شد. سال‌های ۷۶ تا ۸۰ نیز نقدینگی از ۱۳۴۲۸ میلیارد تومان به ۳۲۰۹۵  میلیارد تومان رسید.

دولت اصلاحات در دوره دوم روند رشد نقدینگی را افزایش داد، به طوریکه میانگین رشد نقدینگی در این سال‌ها رقمی در حدود ۳۰ درصد بوده است. ۴۱هزار میلیارد تومان میزان نقدینگی برای سال ۸۱ و ۵۲ هزار میلیارد تومان نیز متعلق به سال ۸۲ بود.

حجم نقدینگی در ابتدای سال ۸۳ رقمی معادل ۵۱ هزار میلیارد تومان و در اسفند همان سال به ۶۸ هزار میلیارد تومان رسید و این حجم در فروردین ۸۴ به رقم ۶۷ هزار میلیارد تومان کاهش یافت و در اسفند ۸۴ دوباره به افزایش ۹۲هزار میلیارد تومان رسید.

با روی کار آمدن دولت نهم، محمود احمدی نژاد، رکورد رشد نقدینگی را تا آن زمان زد و رشد نقدینگی در سال نخست ریاست جمهوری وی یعنی در سال ۱۳۸۵ به حدود ۳۹.۴ درصد با رقم ۱۲۸۴۱۹ هزار میلیارد تومان رسید و پس از یک دوره کاهش در سال پایانی ریاست جمهوری او بار دیگر نقدینگی رشد قابل توجهی داشت و به بیش از ۳۰ درصد رسید.

بر اساس آمارهای بانک مرکزی حجم نقدینگی در فروردین سال ۸۶ به رقم ۱۲۷ هزار میلیارد تومان و در اسفند همان سال به ۱۶۴ هزار میلیارد تومان افزایش یافت؛ این رقم ‌در فروردین سال ۸۷ به ۱۵۹ هزار میلیارد تومان و در اسفند ۸۷ به ۱۹۰ هزار میلیارد تومان، در فروردین ۸۸ به ۱۸۸ هزار میلیارد تومان و در اسفند همان سال به ۲۳۵ هزار میلیارد تومان رسید.

رشد نقدینگی در سال ۱۳۶۱ با افزایش همراه بود و به حدود ۲۲ درصد رسید، اما پس از آن بار دیگر کاهش یافت تا در سال ۱۳۶۳ رشد نقدینگی نسبت به سال پیش از آن تنها شش درصد بود.از سال ۱۳۶۳ تا سال ۱۳۷۰ رشد نقدینگی با ارقامی متفاوت بین ۱۳ تا ۲۴ درصد بود که این رقم افزایش یافت و در سال ۱۳۷۲ به بیش از ۳۴ درصد رسید.

در سال‌های ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۶ که سال‌های پایانی ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی بود و دوره سازندگی نام گرفت، روند رشد نقدینگی سرعت بیشتری یافت و در این سال‌ها این رشد به ۳۷.۵ درصد هم رسید، اما در سال‌های نخست ریاست جمهوری سید محمد خاتمی رشد نقدینگی عمدتا کمتر از ۲۰ درصد بود و در پایان دوره اول ریاست جمهوری وی به ۲۸ درصد رسید.

دولت اصلاحات در دوره دوم روند رشد نقدینگی را افزایش داد، به طوریکه میانگین رشد نقدینگی در این سال‌ها رقمی در حدود ۳۰ درصد بوده است.

با پایان یافتن دوره اصلاحات و روی کار آمدن دولت نهم، محمد احمدی نژاد، رکورد رشد نقدینگی را زد و رشد نقدینگی در سال نخست ریاست جمهوری وی یعنی در سال ۱۳۸۵ به حدود ۳۹.۴ درصد رسید و پس از یک دوره کاهش در سال پایانی ریاست جمهوری او بار دیگر نقدینگی رشد قابل توجهی داشت و به بیش از ۳۰ درصد رسید.

با این حال دولت روحانی تلاش کرد تا حجم نقدینگی را کاهش دهد و بر همین اساس پس از حدود سه سال موفق شد تا روند رشد نقدینگی را در مرز ۲۳ درصد نگه دارد؛ به طوریکه رشد نقدینگی در سال‌های ۱۳۹۵ ، ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ به ترتیب ۲۳.۲، ۲۲ و ۲۳.۱ درصد بوده است.

هرچند که برخی کارشناسان از حجم نقدینگی سرگردان و افزایش بی‌رویه آن در سال جاری انتقاد می‌کردند، اما آمار حاکی از آن است که میزان رشد نقدینگی در سال گذشته تغییر چندانی نسبت به سال‌های پیش از آن نداشته است.

به این ترتیب، آمار بانک مرکزی حاکی از آن است که کمترین میزان رشد نقدینگی در جمهوری اسلامی، مربوط به سال ۱۳۶۳ و بیشترین میزان رشد نقدینگی در سال ۱۳۸۵ به ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد بوده است.
جدول رشد نقدینگی، تورم و رشد نرخ دلار در سال ها همراه با تحول اقتصاد ایران مانند جنگ، تغییر دولت ها و تحریم