صنایع دستی ایران در جهان حرف اول را می زند

اقتصادگردان- ایران با دارا بودن پتانسیلی قوی از قرون گذشته تا به امروز یکی از بزرگترین و مشهورترین صادرکننده هنر دستی می باشد وهویت هر کشوری را می توان در لا به لای فرهنگ و تاریخ آن تمدن کهن یافت و این هویت بخشی از یک داستان باستانی از ارتباطات هنر و تمدن انسان های آن منطقه را بیان می کند.
ایران با دارا بودن تمدنی فاخر و بسیار عمیق، یکی از پایه گذاران تمدن فرهنگی و تاریخی در میان تمام کشورهای دنیا محسوب می گردد.این جلوه از تمدن ایران را می توان در هنر به جا مانده از نیاکان ایرانیان در آثار تاریخی همچون مقبره ها، مساجد، کاخ ها و بسیاری دیگر از این دسته از آثار یافت، اما در این آثار تاریخی آثار هنری نقش اصلی را عهده دار می باشند.
آثار هنری با بکارگیری در انواع ساختارهای جامعه نقش خود را در انتقال رسالت خود، به عنوان یک بخش از هویت فرهنگی ایران با ایجاد لایه های مختلف بومی و ملی در آثار فرهنگی از گذشته تا به امروز ایفا کرده است.
اما در میان آثار هنری با وجود فرهنگ های مختلف در سراسر ایران شاهد آثار متفاوتی هستیم که یکی از فاخرترین این آثار هنری، هنر صنایع دستی می باشد که جلوه ای از فرهنگ قومی و ملی را به عرصه ظهور می رساند.
بطور کلی صنایع دستی را می توان استفاده از هنر دست افراد به واسطه ابزارهای اولیه و مواد بومی، که اقدام به تولید یک صنعت هنری می کنند دانست.
تمایز صنایع دستی با انواع محصولات امروزی بیشمار است، این هنرهای دستی نه تنها از لحاظ پروسه تولیدی با محصولات دیگر متفاوت هستند، بلکه نگرشی متفاوت را به مشتاقان این هنر القا می کنند. اما وجه تمایز این صنایع با محصولات امروز در پروسه تولید خلاصه نمی گردد، و امور دیگری همچون فرهنگ مختص آن هنر و طرز تفکر و قدمت فرهنگی آن منطقه که در آن این هنرهای دستی تولید شده نیز را بازتاب می کند به طوری که، هنر صنایع دستی را نه به عنوان یک کالا، بلکه به عنوان یک تبادل ارزش ملی و فرهنگی تلقی می نمایند.
محققان و نویسندگان بزرگی همچون تایلر در قرون ۱۷ و ۱۸ میلادی، هنر را تلفیقی از پیچیدگی های سنت و فرهنگ یک جامعه معرفی می کند، با این احتساب ایران با دارای بودن فرهنگی غنی و تاریخی بسیار عمیق یکی از پیشروان رواج این صنعت از قرون گذشته تا به امروز بوده است، به طوری که هنر صنایع دستی در ۳۰۰۰ گونه مختلف هنری در کشور به ثبت رسیده است.
هر هنری باید دارای ویژگی هایی باشد که با توجه به چهارچوب های مشخص شده سازمان ثبت جهانی و فاکتورهای مشترک دیگرمنطبق باشد.چنانچه تنها قسمتي از مراحل اساسي توليد به اين طريق انجام شود، محصول توليد شده با توجه به ویژگی های مطرح شده در صورت دارا بودن این فاکتورها می توان یک محصول را در دسته بندی هنر صنایع دستی دانست.
از مزایای صنایع دستی می توان به حضور موثر و خلاق انسان در توليد و شكل بخشيدن به هنری طراحی گشته و، امكان ايجاد تنوع و پياده كردن طرح‌هاي مختلف در مرحله‌ي ساخت محصولات متنوع هنری، ایجاد و یا بهره وری از مواد اولیه بومی، بکارگیری اصول فرهنگی و ایجاد نگاره های فرهنگی بومی و ملی، مقرون به صرفه بودن نسبت به ارزش آن در مقایسه با محصولات دیگر، قابلیت ایجاد بسترهای گسترش تولیدی در مناطق مشابه بومی، قابلیت انتقال پروسه تولید از طریق خانوادگی و یا اصول انتقال فرهنگی آن منطقه مانند شاگرد و استادی اشاره نمود.
در صنایع دستی با توجه به تفاوت های مختلف در ابعاد و نوع این هنرهای دستی از منظر سازمان ثبت جهانی، در ردیف های مختلف قرار میگیرند که می توان به ساخت ساير فرآورده‌هاي دستي، ساخت زينت‌آلات، ساخت ساير فرآورده‌هاي دستي،ساخت اشيا مستظرفه و هنري مینا کاری، معرق کاری، منبت کاری ،خاتم سازی، ساخت محصولات فلزی و آلیاژها، حصیربافی، دست بافی، منبت کاری و کنده کاری بر روی چوب، نازک کاری روی چوب، خراطی چوب، حکاکی و تراش برای روی سنگ، حکاکی بر روی فلزات و آلیاژها، کاشی گری، توليد فرآورده‌هاي پوست و چرم،شیشه گری، کوزه گری ، سفالگری و سرامیک کاری،نمدمالی، ملیله کاری، چاپ های سنتی، بافتنی ، توليد فرآورده‌هاي پوست و چرم اشاره کرد.
صنایع‌دستی ایران، به‌عنوان صنعتی مستقل و بومی، شاخص‌ترین هنر کاربردی ایران و یکی از سه قطب برتر صنایع‌دستی جهان، ریشه‌های عمیق و استوار در فرهنگ غنی و بارور ایران اسلامی داشته است.
به‌طور کلی نقش صنایع‌دستی در اقتصاد ایران عبارت است از کمک به توسعه اقتصادی، ایجاد شغل، سرمایه‌گذاری اندک و بهره‌وری بالا، رشد اقتصادی و دستیابی به هدف‌های مختلف آن امروزه سرلوحه‌ برنامه‌و فعالیت‌های بسیاری از دولت‌ها به ویژه در کشورهای در حال توسعه است. این دولت‌ها در برنامه‌های توسعه اقتصادی خود هدف‌های عمده‌ای را در زمینه‌های مختلف اقتصاد، اجتماع، سیاست و … دنبال می‌کنند.
همچنین دولت‌ها برای نیل به هدف‌های خود و دستیابی به توسعه اقتصادی، ناگزیر از اتخاذ سیاست‌ها و خط مشی‌های هماهنگ با شرایط و اوضاع و احوال اقتصادی، اجتماعی و … کشور هستند.
بیشتر کشورهای در حال توسعه در اجرای برنامه‌های موردنظر خود با مشکلات عدیده ازجمله رشد بی‌رویه جمعیت، بیکاری، کم‌کاری و رواج انواع مختلف بیکاری ازجمله بیکاری‌های پنهان، فصلی و… و در نتیجه پایین بودن سطح درآمد و معیشت گروه زیادی از مردم، نقصان تشکیل سرمایه‌ داخلی و نبود منابع مالی کافی برای اجرای برنامه‌های توسعه اقتصادی و ساخت و توسعه امکانات زیربنایی موجود به منظور فراهم آوردن امکان بهره‌برداری بهینه از منابع انسانی، طبیعی و … کشور مواجه هستند.
به همین دلیل بعضی از صاحبنظران با توجه به سهولت گسترش صنایع کوچک بر تقویت، توسعه و گسترش این صنایع در برنامه توسعه اقتصادی کشورهای در حال توسعه اصرار و توصیه دارند.
صاحبنظران این بخش در توصیه‌های خود به ویژه بر قابلیت‌ها و ویژگی‌های این قبیل صنایع از جمله نیاز به سرمایه‌ اندک برای ایجاد، راه‌اندازی و بهره‌برداری، کاربر بودن این صنایع و نیاز به سرمایه‌گذاری اندک سرانه برای ایجاد یک شغل، عدم نیاز به تخصص‌های فنی و حرفه‌ای بالا و سازگاری و استفاده از مهارت‌های بومی، بازار ساده فروش محصولات و بالاخره قابلیت و توانایی ایجاد درآمدزایی تکیه دارند.
بازار داخلی صنایع‌دستی ایران،‌ بازاری است سنتی و تا به حال برای گسترش آن بازاریابی و تبلیغات صورت نگرفته است. از خصوصیات مهم این بازار، سود سرشار واسطه‌ها در امر توزیع مواد اولیه مصرف و داد و ستد آن است.
به‌طور خلاصه عوامل مؤثر در گسترش بازار داخلی صنایع‌دستی ایران افزایش سطح درآمد سرانه، افزایش جمعیت، ازدیاد مسکن و افزایش سطح زیربنایی آن، ترویج تبلیغات در مورد استفاده از صنایع‌دستی به عنوان یک کالای هنر ملی و توسعه صادرات صنایع‌دستی ایران است.
در زمینه اصول بازاریابی نوین و راهبردی که صادرکنندگان نادیده می‌گیرند می‌توان به نبود افراد متخصص، فقدان نوآوری، مواد اولیه نامرغوب، نبود مراکز اطلاعاتی،‌ عدم انجام تحقیقات بازاریابی، نبود راهبرد صادرات، بسته‌بندی و عدم استفاده از راهبرد قیمت‌گذاری اشاره کرد.
همچنین از عمده‌ترین تنگناها و محدودیت‌ها می‌توان به شناخت نداشتن کافی و مناسب از بازارهای داخلی و جهانی(بازار هدف) و سلایق مشتریان، توجه نکردن به سطح کیفی تولید و نوآوری در محصولات تولیدی، عدم تبلیغات و بازاریابی داخلی و خارجی اشاره کرد.
ازجمله راهکارهای صنایع‌دستی می‌توان به معرفی، تبلیغ و ترویج صنایع‌دستی استان به منظور بازاریابی در داخل و خارج کشور با شیوه‌های نوین تبلیغاتی، استفاده از فن‌آوری روز در تولیدات صنایع‌دستی با حفظ اصالت‌های هنر ملی، حمایت و تشویق بخش خصوصی به‌منظور سرمایه‌گذاری در این بخش به ویژه برای ایجاد بازارچه‌های صنایع‌دستی، سیاستگزاری در راستای فروش و صادرات کالاها و شرکت در نمایشگاه‌های داخلی و خارجی اشاره نمود.
صنایع‌دستی برای حضور بین‌المللی نیاز به حمایت دولت دارد و سالیان سال بودن حمایت حکومت‌ها و فقط با تکیه بر تمدن کهن ایران رشد و ادامه مسیر داده است اما تحول در این رشته زمانی صورت می‌گیرد که بتوانیم بازاری مناسب برای فروش آنها ایجاد کنیم.
نگاه جامع و کامل همراه با مدیریت مدرن و جدی راه رسیدن به این هدف‌هاست و این نوع نگاه و مدیریت در کنار برنامه‌ریزی‌های دقیق ما را به نتیجه مطلوب می‌رساند.
صنایع دستی برتر کشور
البته باید توجه داشت که، در میان فوج عظیمی از هنر صنایع دستی، بعضی از این صنایع مورد توجه ویژه مخاطبان و علاقمندان ایرانی و بین المللی، قرار گرفته است.
فرش های دستباف
نماد فرهنگی کشور در صنایع دستی را با شاخص های مختلفی می توان سنجید اما، بطور معمول یک محصول معرف این بنیه فرهنگی و هنری در جهان خواهد بود.
فرش دستباف و گلیم نمادی است که از دوران باستان تا به امروز نماد اقوام ایران و ایرانیان بوده است، و این محبوبیت به صورت بین المللی با پذیرش فرش ایرانی به عنوان زیباترین و بالاترین کیفیت در این زمینه از صنایع دستی مورد پذیرش قرار گرفته است.
فرش های دستباف ایرانی با طراحی منحصر بفرد و با تکیه بر سنت طرح های جلوه نگر و بعضا قومی و ملی در سده ۱۷ در به اوج شکوفایی خود دست یافت و این امر تا به امروز فرش های دستباف ایرانی همچون گلیم، زیلو، قالی و قالیچه ها را در زمره یکی از محبوب ترین آثار صنایع دستی جهان قرار داده است.
ظروف مسی و شیشه ای
از کهن ترین تکنولوژی های ایرانیان می توان از فناوری تولید ظروف مسی و شیشه ای و شکل دهی در سده های گذشته با طراحی خاص اشاره نمود.
شیشه گری نه تنها در ایران بلکه در جهان از ابتدایی ترین تکنولوژی پیشرفته ساخته دست بشریت است که ایرانیان از پیشروان این علم بودند، و آثار این شیشه در مقیاس جهانی نیز به نام ایرانیان ثبت گردیده است.
اما دوران اوج این صنعت را پس از فراز و نشیب های بسیار زیاد می توان در دوره سلجوقیان کنکاش نمود.در این دوره ایرانیان با ایجاد فناوری برای شکل دهی و ایجاد نقش های برجسته  بر روی شیشه این صنعت را تبدیل به یک فناوری با قابلیت بالا نمودند.
همچنین می توان اولین فلزکاران و بالاخص مسگران را ایرانیان دانست، که به فناوران این زمینه مسگر می گفتند که، با توجه به قابلیت های بسیار زیاد همچون میکروب زدایی در غذا، قدرت تحمل حرارت بالا و داشتن اشکال زیبا به سرعت باعث گسترش این هنر در کشورهای مختلف دنیا شد.
این ظروف مسی با داشتن ارکان مختلف و ویژگی های پزشکی تا هنری هم اکنون جز صنایع دستی بسیار محبوب تبدیل گشته که ایران سهم بسزایی در این صنعت را دارد.
سرامیک و سفال
سفال و سرامیک جز کهن ترین هنری های طراحی در ایران محسوب می گردد و استفاده در آثار تاریخی و فرهنگی مختلف و همچنین نقش این صنعت در ساخت ابزار دکوری و کاربردی سبب محبوبیت این صنعت در سراسر جهان گردیده که ایران سهم قابل توجهی در این بازار را به خود اختصاص داده است.
علم سفال و سفالگری با ساختن ظروف گلی بوجود آمده است که می توان در این بین به پیاله ها و کوزه های سفالی که از اعصار گذشته مورد استفاده بوده نام برد.
این علم با قدمتی ۱۰ هزار ساله یک از صنایع پیشرفته بالقوه باستانی بوده که قدیمی ترین این کارگاه های سفالگری جهان در شوش قرار دارد.
همچنین معرق کاری کاشی که با استفاده از سرامیک و کاشی ها صورت می گرفته که با طراحی و رنگ بندی بسیار دقیق بکار می رفته است، و هم اکنون بسیاری از نمادهای تاریخی ما را به خود مزین کرده است.
 
معرق و منبت کاری
ایران یکی از صادرکننده های اصلی مینا کاری و چوب های طراحی شده با با طراحی معرق است که، با هنر ظریف خود چشم هر بیننده را محو خود می کند.
این شیوه از صنایع دستی به دلیل شباهت عملکردی با صنایع دستی دیگری همچون کاشی کاری معرق بازتاب های متنوعی را در طول زمان در کاربرد و نوع طراحی در یکدیگر ایجاد کرده اند.
هنرهای چوبی با اختصاص دادن جلوه های متنوع و استفاده در آثار مختلف، یکی از محبوبترین نمادهای صنایع هنر دستی ایران در ابعاد جهانی محسوب می گردد به طوری که سهم قابل توجهی را در صنعت صادراتی کشور به عهده دارد
زیورآلات باستانی
آلیاژ های گران قیمت و البته بسیار شکیل و زیبا از دیرباز یکی از صنایع مورد علاقه ایرانیان و کشورهای دیگر بوده است.در ایران شهرهای غربی و جنوبی با دارا بودن آلیاژهای مختلف از جنس های مختلف مثل طلا، نقره، فیروزه و… شروع به تولید و ایجاد انواع زیورآلات با طرح های متنوع و سبک و سیاق فرهنگ و هنر بومی خود کردند.
این زیورآلات که در اعصار گذشته در قالب ترکیبی با لباس محلی مورد استفاده قرار میگرفته ، نقش مهمی در آداب و رسوم و نماد اقوام مختلفی ایرانی داشته، که این سنت باعث ایجاد فرهنگی بر اساس این نوع پوشش خاص و تمایز آنها با یکدیگر گردیده است.
این زیورآلات و نحوه طراحی و شکل دهی به این فلزات گرانبها، مورد توجه کشورهای مختلف همسایه و سطوح دیگر جهان قرار گرفت و در قرن های گذشته تبدیل به یک صنایع دستی لوکس و محبوب گشت، و امروزه مردم بخشی از هویت خود را طرح های اصیل این اقوام می توانن بیابند.
قلاب دوزی
این هنر یعنی قلاب دوزی که به ۵۵۰ سال قبل از میلاد مسیح می گردد، یکی از مشهورترین آثار رودوزی ایرانی محسوب می گردد. این هنر که با ابزاری بسیار ساده صورت می پذیرد، که در واقع با استفاده از نخ های ابریشمی و رنگ های متنوع آثاری هنری را بر روی پارچه ها ایجاد می کنند، که معمولا این نوع پارچه های در حالت کیفیت عالی خود از جنس ماهوت مورد استفاده قرار میگرفته است.این نوع هنر در انواع مختلف تزئینی مانند: لباس، دامن، پرده و… کاربرد داشته است.
این هنر در تاریخ ایران با توجه به قدمت خود تبدیل به یکی از ارکان اصلی هنرهای دستی ایرانیان گشته و جهانیان را با این هنر خود از طریق صادرات آشنا کرده و مخاطبان زیادی را به خود جذب نموده است
سرمه دوزی
این صنعت با قدمتی که به دوره اشکانیان باز می گردد، این نوع هنر که از قدیمی ترین انواع هنر تزیینی پارچه محسوب می شود، با توجه به قدمت ایران در صنایع هنر دستی در این زمینه به خواستگاه مخاطبان این هنر بدل نموده است.محبوبیت این هنر تا آنجا پیشرفت که در دوره تیموریان پرده های تزئینی خانه کعبه را با استفاده از سرمه دوزی انجام داده اند، که باعث ایجاد نقش و نگار های بسیار زیبا و جلوه ای منحصر بفرد در کعبه گشته بود.سرمه ها به طور معمول از فلزات گرانبها و براق مانند طلا و نقره ساخته می شدند، که در اعصار بعد برای ایجاد کاربردی عمومی تر در بین مردم، از فلزات آلیاژی دیگر که با قیمت کمتر ولی با همان زیبایی وجود داشته اند، در ایجاد نقش های تزئینی مورد استفاده قرار گرفته است.

احسان شمشیری