:
كمينه:۱۹.۸۴°
بیشینه:۱۹.۹۹°
Updated in: ۰۵ ارديبهشت ۱۴۰۳ - ۱۴:۵۴
عمليات بازار باز براي كنترل بازار پول و ارز بايد نرخ سود محور باشد نه ارز محور

بررسي امكان پذيري و چالش هاي عملیات بازار باز سياست پيش روي بانك مركزي

بانكهاي مركزي در دنيا با عرضه اوراق خزانه، اوراق قرضه، اوراق مشاركت و ساير ابزارهای مالی در عملیات بازار باز، اقدام به کنترل نرخ بهره يا سود بانكي کرده و آن را مدیریت می کنند و هدف جذب نقدينگي يا افزايش آن در بازار پول است تا به اين وسيله روي ساير متغيرها مانند نرخ ارز، سرمايه گذاري و تقاضا اثرگذار باشند. اما در ايران تا کنون عملیات بازار باز نداشته‌ایم و به نظر نمی رسد اصطلاح عملیات بازار باز در حوزه ارز قابل اجرا نباشد و احتمالا منظور رئیس کل جدید بانک مرکزی خرید و فروش اوراق مشتقه ارزی براي اثرگذاري بر نرخ ارز است تا از اين طريق بتواند بازار ارز را كنترل كند. اما با سياست بازار باز و جمع آوري نقدينگي از بازار، نمي توان تاثير مستقيم و فوري بر بازار ارز را انتظار داشته باشيم بلكه با اثرگذاري بر نرخ سود بانكي مي توان انتظار داشت كه بازار ارز نيز تاثير پذير باشد
کد خبر: ۱۱۹۴۲۱
تاریخ انتشار: ۲۱ مرداد ۱۳۹۷ - ۲۱:۲۵
اقتصاد گردان -  احسان شمشيري 
بانكهاي مركزي در دنيا  با عرضه اوراق خزانه، اوراق قرضه، اوراق مشاركت و ساير ابزارهای مالی در عملیات بازار باز، اقدام به کنترل نرخ بهره يا سود بانكي کرده و آن را مدیریت می کنند و هدف جذب نقدينگي يا افزايش آن در بازار پول است تا به اين وسيله روي ساير متغيرها مانند نرخ ارز، سرمايه گذاري و تقاضا اثرگذار باشند. اما در ايران تا کنون عملیات بازار باز نداشته‌ایم و به نظر نمی رسد اصطلاح عملیات بازار باز در حوزه ارز  قابل اجرا نباشد  و احتمالا منظور رئیس کل جدید بانک مرکزی خرید و فروش اوراق مشتقه ارزی براي اثرگذاري بر نرخ ارز است تا از اين طريق بتواند بازار ارز را كنترل كند. اما با سياست بازار باز و جمع آوري نقدينگي از بازار، نمي توان تاثير مستقيم و فوري بر بازار ارز را انتظار داشته باشيم بلكه  با اثرگذاري بر نرخ سود بانكي مي توان انتظار داشت كه بازار ارز نيز تاثير پذير باشد



به تازگي عبدالناصر همتی، رئیس کل بانک مرکزی با تاكيد بر كنترل نقدينگي به عنوان عامل بنيادي تعيين نرخ سود بانكي و عملكرد بانك ها، التهاب بازار ارز و طلا، نقدينگي سرگردان، و عملكرد صاحبان پول و رفتار سوداگرانه و سفته بازي در بازار اعلام كرد : برای اولین بار پس از انقلاب، عملیات بازار باز را به عنوان يكي از ابزارهاي اثرگذار در كنترل نقدينگي در بانک مرکزی اجرا می‌کنيم.

 همتي همچنين در رابطه با مديريت بازار ارز نيز تاكيد كرد كه دولت اقتدار كافي براي اجراي سياست آزادسازي  بازار ارز و مديريت آن را دارد تا پیش از اعمال این تحریم ها بازار ارز را باز کند زیرا شناخت کافی از شرایط اقتصادی و بازارها  وجود دارد. براين اساس،  خرید و فروش ارز توسط صرافی ها مجاز است و برای نیازهای مشخص صرافی ها آزاد هستند. البته صرافی ها فقط نیازهای خاص مثلا زیر ۱۰ هزار دلار را تامین می کنند و عملكرد  صرافی ها  مديريت خواهد شد. صرافی ها با بازار ثانویه در ارتباط هستند . نرخ ميانگين ارز صرافي ها و معاملات در سیستم سنا منتشر شده و از آنجايي كه نرخ ارز در بازار نقد همیشه با بازار حواله اختلاف هایی دارد در شبکه نیما نرخ حواله مشخص می شود و نرخ متوسط این دو سامانه نيما و سنا نرخ مرجع براي نرخ گذاري و معاملات  است.
براين اساس به نظر مي رسد كه از طريق مديريت بازار ارز و همچنين مديريت نقدينگي از طريق عمليات بازار باز، ميزان عرضه و تقاضا و التهاب هاي بازار ارز و طلا و نرخ سود و همچنين فعاليت موسسات مالي و اعتباري تاحدودي كنترل خواهد شد. اما در عين حال ابزارهايي مانند بازار باز با چالش ها و اختلاف نظر و سليقه هايي از ابتداي انقلاب اسلامي مواجه بوده است و برخي ابزارها و سياست ها به دليل ابهاماتي كه در رابطه با نرخ بهره و ربا و... وجود دارد بايد به گونه اي اجرايي شود كه همراه با تعاريف مشاركت و غير ربوي همراه باشد. 

. در نظام بانكداری متعارف، بانک‌های مرکزی برای مداخله غیرمستقیم در بازار پول در حالت کلی از سه ابزار نسبت سپرده قانونی، نرخ تنزیل و عملیات بازار باز استفاده می‌کنند؛ در حالی که تأثیرگذاری این ابزارها بر متغیرهای حجم پول و نرخ بهره بازار قطعی است، ولی در طی زمان، اهمیت آنها در سیاستگذاری پولی، فراز و فرودهایی داشته است. در حال حاضر مهم‌ترین ابزاری که در  کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه به منظور سیاست‌گذاری پولی استفاده می‌شود، عملیات بازار باز است كه در كنار ابزارهاي كنترلي ديگر نظير سپرده قانوني، سقف اعتباري،‌نرخ تنزيل و... در كنترل و مديريت حجم پول، جذب سپرده ها و نقدينگي موثر است. 

برخي كارشناسان با اشاره  به اینکه در کوتاه مدت امکان تشکیل بازار سازمان يافته در رابطه با صکوک دولتی (بازار دیون با کیفیت) در نظام پولی کشور فراهم نیست، پیشنهاد می كنند بانک مرکزی به صورت موقت، صکوک بیع دین و اجاره برای عملیات بازار باز را انتشار دهد.زيرا این اوراق می‌تواند جایگزین یا مکمل اوراق مشارکت بانک مرکزی به حساب آید. 
طراحی و استفاده از انواع مختلف صکوک دولت و بانک مرکزی در میان مدت، می‌تواند به توسعه بازار بدهی‌های کوتاه مدت منطبق با شریعت (بازار پول) کمک شایانی کند.
 عملیات بازار باز در اکثر کشورهای پیشرفته که دارای بازارهای ثانویه ساختاریافته در رابطه با اوراق بهادار دولتی می‌باشند، از طریق ورود و خروج بانک مرکزی در این بازار صورت می‌پذیرد اما در چارچوب فقه اسلامی و بر اساس قانون عملیات بانکی بدون ربا، امکان استفاد کامل از الگوی متعارف عملیات بازار باز توسط بانک مرکزی وجود نداشته و لازم است تعدیل‌هایی در الگوی متعارف اعمال شود. 
در واقع زمانی‌که اقتصاد به جهت عرضه کم پول با نرخ بهره بالا رو به رو است و موسسه‌های تولیدی و تجاری با کمبود نقدینگی مواجه هستند، بانک مرکزی به خرید اوراق بهادار از مردم می‌پردازد و به این وسیله، پایه پولی و نقدينگي را افزایش می‌دهد.
عملیات بازار باز از منظر عملیاتی، مهم‌ترین جزء سیاست‌گذاری پولی و بانکداری مرکزی نوین به حساب می‌آید. ماهیت عملیات بازار باز را می‌توان مدیریت ذخایر بانک مرکزی در بازار پول در نظر گرفت. به عبارت دیگر، بانک مرکزی به دلیل حق قانونی به نام حق‌الضرب به صورت انحصاری و نامحدود امکان انتشار پول پرقدرت را در اختیار دارد که منبع ذخایر بانک مرکزی را شکل می‌دهد. تجربه استفاده از اوراق مشارکت بانک مرکزی در ایران نشان می‌دهد که صرفا آن دسته از اوراق بهادار می‌توانند مبنای عملیات بازار باز واقع شوند که از ویژگی‌های خاص چون حداقل ریسک، دوره زمانی کوتاه‌مدت، نرخ بهره مشخص و قابليت بلوکه نمودن منابع برخوردار باشند. 
در کشورهای توسعه یافته که معمولا بازار ثانویه ساختار یافته بر روی اوراق بهادار دولتی دارند، معمولا بانک مرکزی با ورود در این بازار به عملیات بازار باز می‌پردازد. اما در کشورهای در حال توسعه که معمولاً فاقد چنین بازارهایی می‌باشند، بانک مرکزی ناگزیر به انتشار مستقیم اوراق بهادار بانک مرکزی جهت سیاستگذاری پولی می‌باشد. همچنين  استفاده از هر کدام از دو شیوه (اوراق بهادار دولت یا بانک مرکزی) جهت عملیات بازار باز نقاط قوت‌و‌ضعف مخصوص به خود دارد. اما اگر شرایط بازارهای ثانویه اوراق بهادار دولتی به گونه‌ای باشد که نیازهای بانک مرکزی جهت سیاستگذاری پولی را برطرف می‌کند، عملاً دلیلی برای انتشار مستقیم اوراق توسط بانک مرکزی وجود نخواهد داشت.
اوراق مشارکت بانک مرکزی که تاکنون به عنوان تنها ابزار عملیات بازار باز توسط بانک مرکزی کشور اجرا شده است با ماهیت این عملیات سازگاری ندارد. چرا که عقد مشارکت ذاتا با مخاطره همراه می‌باشد و دوره زمانی مشارکت معمولا کوتاه‌مدت نیست، امکان تعیین نرخ سود به صورت قطعی و از پیش تعیین شده وجود ندارد و نهایتاً بانک مرکزی نمی‌تواند منابع جمع‌آوری شده را بلوکه کند. بنابراین، حرکت به سمت ابزارهای جایگزین اوراق مشارکت ضروری است.
از سوي ديگر عمليات بازار ارز و اوراق قرضه و نرخ سود ثابت و غيرمشاركتي با ابهام ربوي بودن مواجه است و مخالفاني دارد و از سوي ديگر، اين پرسش اساسي مطرح است كه در شرايط كنوني كه عده اي سعي دارند پول خود  را در حساب كوتاه مدت حفظ كنند تا ارز و طلا خريداري كنند آيا عمليات بازار باز و اوراق مشاركت با نرخ مشخص  و قطعي از اقبال كافي همراه خواهد بود و مردم به سمت خريد اوراق مشاركت مثلا بانرخ 20 درصد خواهند رفت يا خير؟
اين ها چالش هايي است كه در اجراي اين سياست بايد بانك مركزي به آن توجه كند تا بتواند بخشي از نقدينگي را كنترل كند و از حركت سرگردان نقدينگي در بازارها جلوگيري كند. 
عملیات بازار باز (Open market operation)  به خرید و فروشِ اوراق قرضه دولتی در بازار آزاد، برای گسترش یا انقباض میزان پول در سیستم بانکی گفته می‌شود، که توسط بانک‌های مرکزی کشورها انجام می‌شود. خریداران به سیستم بانکی پول تزریق می‌کنند و رشد اقتصادی را افزایش می‌دهند
عملیات بازار باز از ابزارهای اصلی در سیاست‌های پولی یک کشور است. نرخ تنزیل و ذخیره لازم نیز ابزارهای دیگر هستند و مثلا هدف خزانه‌داری فدرال آمریکا در استفاده از این تکنیک، تنظیم نرخ منابع فدرال است. نرخی که بر اساس آن بانک‌ها از یکدیگر قرض می‌گیرند. عملیات بازار باز می‌تواند اهداف متفاوتی را دنبال کند 
 در بسیاری کشورها مهم‌ترین وظیفه بانک مرکزی کنترل نرخ تورم است که این کنترل از طریق عملبات بازار باز صورت می‌گیرد در کشورهایی که نرخ برابری ارز را کنترل می‌کنند، عملیات بازار باز با هدف کنترل نرخ ارز صورت می‌گیرد.

بانک مرکزی ابزار كافی برای کنترل بازار ندارد

دکتر کامران ندری کارشناس اقتصادی، در گفتگو با خبرنگار تعادل در اين رابطه گفت:  اصول عملیات بازار باز را برای مواردی چون بازار ارز به کار نمی برند  و اساسا عملیات بازار باز برای کنترل بازار پول و اثرگذاري بر نرخ سود و طرح هاي عمراني و ايجاد رونق يا خروج از ركود و تورم به کار گرفته می شود كه دولت اقدام به فروش يا خريد اوراق متناسب با شرايط مي كند. 
وي اضافه کرد: بانكهاي مركزي در دنيا  با عرضه اوراق خزانه و دیگر ابزارهای مالی در عملیات بازار باز اقدام به کنترل نرخ بهره کرده و آن را مدیریت می کنند و به طور کلی ما تا کنون عملیات بازار باز نداشته‌ایم و به نظر نمی رسد اصطلاح عملیات بازار باز در حوزه ارز  قابل اجرا باشد  و احتمالا منظور رئیس کل جدید بانک مرکزی خرید و فروش اوراق مشتقه ارزی است تا از اين طريق بتواند بازار ارز را كنترل كند. 
ندری تصریح کرد: از آن جایی که بانک مرکزی امکان خلق پول دارد در نظامهای مالی دنیا اجازه نمی دهند تا بانک مرکزی پول پرقدرت خلق کند و قاعدتا در عملیات بازار باز دارایی های  مالي عرضه می شوند که نقد شوندگی بالایی داشته باشند و امکان نکول در آن پائين باشد
دکتر ندري ادامه داد : در ایران به هر دلیلی مسئولیت بازار ارز به بانک مرکزی سپرده شده است و بانک مرکزی با خرید و فروش و عرضه ارز اقدام به کنترل بازار مي ‌کند
وی تصریح کرد : عملیات بازار باز بیشتر برای مدیریت نرخ بهره استفاده می شود و مهمترین دلیل که تاکنون از عملیات بازار باز در کشور استفاده نشده است عدم وجود زیرساخت های لازم در بازار پول است زیرا بازار پول ساز وکار مخصوص خود را دارد که متاسفانه هنوز در ایران موفق به ایجاد آن نشده ایم.
ندری گفت:  در کشورهای توسعه یافته محور اقتصاد و تصمیم گیری ها نرخ بهره است اما در ایران نرخ ارز بیشتر مورد توجه است و از آنجایی که در ایران نرخ بهره دستوری تعیین می شود بنابراین بر روی دیگر متغیرهای اصلی اقتصاد اثر  مستقيم می گذارد
وي افزود: کشورهای توسعه یافته ساختار اقتصادشان متفاوت است و ضرورت دارد ما هم متناسب با پیشرفت های بازار پول در دنیا تغییراتی در بازار پول و سرمایه خود ایجاد کنیم زيرا بازار مالی ما  تنها به بازار سرمایه منتهي می شود و به طور کلی بازار مالی بسیار ضعیف است البته با روي كار آمدن دولت یازدهم بحث عملیات بازار باز در کشور مطرح شد و اوراقي مانند اوراق خزانه و اوراق بدهی در سطح محدودی عرضه شد
وي تشريح كرد: بانک مرکزی ابزاری برای کنترل بازار ندارد و فقها و علمای دینی نیز تلقی و برداشتي  از ربا و نرخ بهره دارندكه ممكن است به هر اوراق و هر نوع روشي اجازه اجرا داده نشود. زیرا در نظام بانکی ایران عملیات بانکی بدون ربا تعریف نشده  و ممكن است كه اجراي برخي روش ها با مشكل مواجه باشد. 
متاسفانه از ابتدا تاکنون بحث ربا با نگاه سنتی دنبال شده است تفسیری که ارائه می‌شود سطحی است و ضرورت دارد نگاه ما تغییر کند نظام بانکی ما  متفاوت از نظام های مالی دنیاست و ضرورت دارد  نگاه سطحي نگر با نگاه ژرف نگر متناسب با مصادیق امروز تغییر کند البته عملیات بازار باز مغایرتی با فقه و مصادیق فقهی ندارد ولي اجرای آن زمانی مناسب است که بازار پول خوبی داشته باشیم و بخواهيم به آن عمق ببخشیم
وی گفت: متاسفانه نرخ گذاری سود بانکی متناسب با شرایط روز نیست و این موضوع باعث شده تا سیستم مالی ما به خاطر مسئله ربا با مشکلات ساختاری و ریشه‌ای بسیاری مواجه شود
در ساده‌ترین حالت می‌توان عملیات بازار باز را خرید و فروش اوراق قرضه با کیفیت توسط بانک مرکزی با هدف تاثیرگذاری بر متغیرهایی مانند حجم پول و نرخ بهره بازار در نظر گرفت. در واقع سیاست‌گذاران پولی با خرید و فروش اوراق قرضه، سیاست‌های پولی انقباضی و انبساطی را به اجرا می‌ گذارند و با اين سياست نمي توان تاثير مستقيم و فوري بر بازار ارز را انتظار داشته باشيم بلكه به تدريج با اثرگذاري بر نرخ سود بانكي مي توان انتظار داشت كه بازار ارز نيز تاثير پذير باشد. 

به این صورت که در شرایط رکودی، بانک مرکزی با خرید اوراق قرضه باعث می ‌شود عرضه پول در اقتصاد افزایش یافته و نرخ بهره کاهش یابد (در سطح هدف قرار گیرد). در مقابل در شرایط تورمی، فروش اوراق قرضه توسط بانک مرکزی، عرضه پول را در اقتصاد کاهش و نرخ بهره را افزایش می‌ دهد. 
در بانکداری مرکزی نوین و بر اساس چندین دهه تجربه کشورهای گوناگون، این مطلب به اثبات رسیده است که قابلیت عملیات بازار باز جهت زمینه‌سازی دستیابی به اهداف سیاستی، بیشتر از سایر روش‌ها است و به همین دلیل در حال حاضر، به صورت گسترده‌تری مورد استفاده واقع می‌شود. شاید به همین دلیل است که در حال حاضر تقریبا در تمامی کشورهایی که دارای چارچوب سیاست پولی هستند، از عملیات بازار باز استفاده می‌شود.

مزاياي عمليات بازار باز 

 از مهمترین ویژگی‌ها یا مزیت‌های عملیات بازار باز در مقابل سایر ابزارهای سیاست‌گذاری پولی  اين است كه عملیات بازار باز بر اساس منطق بازار پیش می‌رود. به عبارت دیگر بانک مرکزی به جای آنکه به صورت دستوری و با اجبار، بانک‌ها را مجبور به رعایت نرخ‌های بهره هدف کند، خود با خرید و فروش اوراق قرضه، نرخ رایج بازار را به سمت نرخ بهره هدف هدایت می‌کند. در این عملیات ابتکار عمل (تعیین میزان و مدت عملیات) با بانک مرکزی است و نه بانک‌های طرف مقابل. این در حالی است که در سایر روش‌ها (مانند پنجره تنزیل)، شروع عملیات با بانک‌ها است و نه بانک مرکزی ، سرعت این عملیات بیشتر از سایر روش‌ها بوده و تجربه نشان دهنده اثرگذاری بیشتر آن نیز است و همچنين قابلیت این ابزار در تامین اهداف مورد نظر بانک مرکزی، به ویژه جهت‌دهی به نرخ بهره بازار پول به سمت نرخ بهره هدف، بیشتر است.

با توجه به منافع مهم عملیات بازار باز، ضرورت دارد بانک مرکزی کشور تلاش کند تا با خرید و فروش اوراق بهادار و صکوک دولتی موجود در بازار مالی (مانند اخزا، سخاب، آجاد و غیره) جهت استفاده از این ابزار مهم سیاست‌گذاری پولی اقدام کند. در این رابطه برطرف کردن موانع قانونی یک ضرورت محسوب می‌شود.