بازی نفتی در تنگه هرمز

اقتصاد گردان - موضوع «تنگه هرمز» بار دیگر در افکار عمومی «ترند» شده است. از میان تمام صحبت‌های عصر سه‌شنبه حسن روحانی رییس‌جمهوری ایران، بخشی از صحبت‌های تقطیع‌ شده‌اش در خصوص واکنش ایران به تلاش‌ها برای محدود کردن فروش نفت، بیش از هر قسمت حرف‌هایش مورد بازتاب قرار گرفته است.

 بخشی که هر چند هرگز مستقیما دومین تنگه پرتردد دنیا را مورد اشاره قرار نداده اما به نظر می‌رسد نوعی تهدید با تکیه به امکان بستن تنگه هرمز از سوی ایران است. تنگه‌یی که طبق آمار اداره اطلاعات انرژی امریکا در سال 2016 روزانه 18.5 میلیون بشکه نفت خام از آن عبور داده شده و بخش مهمی از تبادلات LNG دنیا نیز از آن نقطه انجام می‌شود. 

در گزارش پیش‌رو ابتدا به اهمیت تنگه هرمز برای حوزه انرژی پرداخته‌ایم، در ادامه واکنش نه چندان جدی بازار نفت به وقایع عصر سه‌شنبه را مورد بررسی قرار داده‌ایم و در نهایت با نگاهی به تاریخچه تهدید ایران به بستن تنگه هرمز این پرسش را با محمدصادق جوکار عضو موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی که مطالعات فراوانی روی تنگه هرمز داشته است، مطرح کرده‌ایم که اساسا اهمیت تنگه هرمز برای ایالات متحده در حال حاضر مانند گذشته است یا خیر؟

***

حسن روحانی رییس‌جمهوری ایران عصر سه‌شنبه و در جریان سفر خود به سوییس عنوان کرد: «امریکایی‌ها مدعی شده‌اند که می‌خواهند به‌طور کامل جلو صادرات نفت خام ایران را بگیرند. آنها معنی این حرف را نمی‌فهمند، چرا که این اصلا معنی ندارد که نفت ایران صادر نشود و آن وقت نفت منطقه صادر شود. اگر شما توانستید این کار را بکنید تا نتیجه‌اش را ببینید.» این اظهارات روحانی در ادامه از سوی چندین گروه مختلف به «تهدید بستن تنگه هرمز» تعبیر شد. در ادامه این ماجرا قیمت نفت وست‌تگزاس‌مدییت امریکا روز سه‌شنبه به بالاترین رقم از نوامبر 2014، یعنی 75 دلار و 27 سنت رسیده بود اتفاقی که برخی رسانه‌ها آن را واکنش به احتمال وجود تهدید بر تبادلات تنگه هرمز اعلام کردند.

 تنگه هرمز دومین تنگه بین‌المللی شلوغ دنیاست. بر اساس اطلاعات اداره انرژی امریکا در سال 2016، روزانه 18.5میلیون بشکه نفت خام از این تنگه عبور کرده است که این میزان 19درصد نفت معامله شده در جهان در این سال تشکیل می‌داد. طبق محاسبات «تعادل» بیش از 85درصد صادرات نفت خام به بازارهای آسیایی از این تنگه گذر می‌کند. این آمار غیر از حجم عظیم تبادلات LNG تولیدی قطر در این تنگه است.

تنگه هرمز حداقل 110 کیلومتر طول داشته (با توجه به تعریف منابع مختلف) و عرض آن در نواحی مختلف حدود 35 در جنوب جزیره لارک تا کمتر از 60 کیلومتر در سایر نواحی متغیر است. عمق این آبراه در نقاط مختلف از 35 تا حدود کمتر از 100 متر متفاوت است. بنابراین کشتی‌های عبوری به خصوص ابرتانکرهای نفتکش، ناوهای هواپیمابر و زیردریایی‌های بزرگ برای عبور از این آبراه با محدودیت‌های زیادی رو‌به‌رو هستند.

البته آن‌طور که به نظر می‌رسد، واکنش بازار نفت خام جز قسمت ابتدایی در عصر روز سه‌شنبه به این اظهارات چندان بین «تهدیدآمیز» بودن آنها نبوده است. رویترز دیروز بدون اشاره‌یی به مساله تنگه هرمز نوشت که «اختلالات کنونی و انتظاری در عرضه نفت» باعث شد، قیمت نفت روز دوشنبه افزایش یابد. قیمت هر بشکه نفت برنت دیروز با 6 سنت افزایش به 77 دلار و 82 سنت رسید. قیمت نفت خام امریکا نیز روز گذشته با 46سنت افزایش به 74 دلار و 60 سنت رسید.

گزارش موسسه آمریکن پترولیوم که روز سه‌شنبه منتشر شد، نشان داد ذخایر نفت امریکا در هفته منتهی به ۲۹ ژوئن، 4.5 میلیون بشکه کاهش یافته و به 416.9 میلیون بشکه رسیده است. ذخایر بنزین و میعانات که شامل دیزل و نفت کوره است نیز کاهش پیدا کرد. به گفته معامله‌گران، افت سطح ذخایر سوخت تا حد زیادی به دلیل قطعی و مختل شدن فعالیت تاسیسات نفت شنی سنکرود کانادا در نزدیکی فورت مک موری آلبرتاست که احتمالا تا پایان ماه میلادی جاری ادامه پیدا خواهد کرد.

بر اساس گزارش رویترز، تهدید تحریم‌های امریکا علیه ایران مورد توجه بازارها قرار دارد. دولت امریکا قصد دارد صادرات نفت ایران را از نوامبر به‌طور کلی از بازار حذف کند و از همه کشورها خواسته است خرید نفت ایران را متوقف کند. این مساله باعث نگرانی ایران نیز شده است تا جایی که حسن روحانی در سوییس گفت: «این اصلا معنی ندارد که نفت ایران صادر نشود و آن وقت نفت منطقه صادر شود. اگر شما توانستید این کار را بکنید تا نتیجه‌اش را ببینید.» مقامات ایرانی توضیحات بیشتری در این مورد ارائه نکرده‌اند. از همین‌رو، تهدید حسن روحانی توجه را به تنگه هرمز، شاهراه انتقال انرژی جهان معطوف کرد. قیمت نفت عموما در واکنش به تهدیداتی که متوجه تنگه هرمز می‌شود، افزایش می‌یابد. البته افزایش قیمت نفت به میزان عرضه در بازار و شدت تنگنای حاکم بر تولید وابسته است.

 تنگه استراتژیک

اما «ترند» شدن تنگه هرمز پرسش‌ها درباره اهمیت آن را افزایش داده است. این تنگه در طول تاریخ شاهد منازعات بین‌المللی میان پادشاهان ایران همچون نادرشاه و شاه عباس و محمدرضا پهلوی و نظام جمهوری اسلامی ایران با اسپانیایی‌ها، پرتغالی‌ها، بریتانیایی‌ها و امریکایی‌ها بوده است.

در مورد وضعیت حقوقی تنگه هرمز هیچ گونه معاهده خاصی بین ایران و عمان وجود ندارد در نتیجه با استنباط از کنوانسیون ملل متحد در مورد حقوق دریاها در این تنگه، کلیه کشتی‌های نظامی و بازرگانی از حق عبور ترانزیت برخوردارند (گرچه این حق همواره مورد اعتراض ایران و عمان بوده است) . اما در شرایط جنگی مقررات حقوق جنگ حاکم است که بر اساس آن اگر یکی از دو کشور ایران یا عمان درگیر جنگ باشند از حق بازرسی کشتی‌های عبوری برخوردارند. ایران از این حق در دوران جنگ به‌خوبی استفاده کرد.

در داخل تنگه هرمز سه قسمت ۱) آب‌های سرزمینی ایران (۱۲ مایل دریایی یا ۲۲ کیلومتر از ساحل ایران)، ۲) آب‌های سرزمینی عمان (۱۲ مایل دریایی یا ۲۲ کیلومتر از ساحل عمان) و ۳) آب‌های آزاد (۳ کیلومتر از میان آب‌های سرزمینی ایران و عمان) وجود دارد. دولت ایران نمی‌تواند برای بخش‌های دیگر تنگه هرمز هیچ‌گونه اعمال کنترل، نظارت یا مسدود کردن، حتی بابت بهبود جریان عبور کشتی‌های دیگران تعیین کند. قابل توجه است که قسمت عمده طرح‌های تفکیک تردد کشتی‌ها در داخل تنگه هرمز در طرف عمانی تنگه هرمز قرار گرفته است.

 تاریخ مناقشات

پس از انقلاب اسلامی ایران، رییس‌جمهوری امریکا در نطق سالانه خود در کنگره در در ژانویه 1980 گفت که هر تلاشی از سوی نیروی خارجی برای به دست آوردن کنترل خلیج‌فارس به عنوان «تعرض به منافع حیاتی ایالات متحده امریکا» تلقی شده و برای مقابله با چنین تعرضی، امریکا حق مقابله، من‌جمله از طریق نظامی را برای خود محفوظ می‌داند. این نطق به دکترین کارتر معروف شد و با متوسل شدن به آن امریکا سیاست خود در زمینه حضور نظامی در خلیج‌فارس و محافظت از تنگه هرمز را توجیه کرد.

نخستین مجادلات ایران پس از انقلاب در خلیج‌فارس و تنگه هرمز به «جنگ نفت‌کش‌ها» باز می‌گردد؛ جنگی که در آن ایران و عراق با هدف آسیب زدن به انتقال نفت یکدیگر نفت‌کش‌های طرف مقابل را هدف قرار می‌دادند. در نهایت امریکا به بهانه برخورد ناوچه ساوموئل بی‌. رابرتز با یکی از مین دریایی ایرانی به دو سکوی نفتی ایران در اواخر جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۶۷ حمله کرد و در درگیری با نیروی دریایی ایران، خسارات شدیدی به این نیروی دریایی وارد کرد.

ایران در سال 1390 و در زمان تحریم‌های دوران باراک اوباما نیز تهدید به بستن تنگه هرمز کرده بود؛ تهدیدی که بازار را در بهت فرو برد. در آن زمان، چنانکه فارین پالیسی می‌نویسد، ایران تهدید کرده‌ بود که راه را بر هر تانکر نفتی که به سمت بازارها جهانی بخواهد برود، خواهد بست.  

چند سال بعد از آن، ایران در بهار 95 نیز امریکا را به بستن تنگه هرمز تهدید کرد. این تهدید در واکنش به تحرکات ناوگان ایالات متحده در خلیج‌فارس با هدف مین‌روبی از این آب‌ها اظهار شد. این دور از تهدید ایران بیشتر متوجه واشنگتن بود. در همان زمان به گزارش فارین پالیسی، یکی از قانونگذاران سرشناس امریکایی به نام رندی فوربس، قطعنامه‌یی را تهیه کرد که ایران را به دلیل «رفتار غیرحرفه‌یی و خطرناک» در خلیج‌فارس از جمله تحرکات نظامی در نزدیکی ناو هواپیما بر امریکا محکوم می‌کرد.

 تغییر اهمیت تنگه هرمز برای امریکا

محمدصادق جوکار تحلیلگر برجسته انرژی عضو موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی اعتقاد دارد در تحلیل اهمیت فعلی تنگه هرمز در معادلات انرژی باید به یک نکته توجه کرد. او در این خصوص به «تعادل» می‌گوید: «ایالات متحده با توجه به سطح تولید نفت شیل اکنون نسبت به تنگه هرمز حساسیت دارد اما نسبت به آن آسیب‌پذیر نیست» او ادامه می‌دهد: «این در حالی است که در جریان جنگ نفت‌کش‌ها و در سال 1980 امریکا نسبت به تنگه هرمز هم حساسیت داشته و هم آسیب‌پذیر بود، چرا که نسبت به نفت تولیدی در خاورمیانه وابستگی داشت.»

این تحلیلگر در ادامه می‌گوید: «به نظر می‌رسد، ایران نیز تصمیم ندارد به اقدام امریکا به صورت فیزیکی پاسخ دهد، چرا که امریکا نیز نخواسته است به صورت فیزیکی مانع فروش نفت خام ایران شود. واکنش بازار نفت خام به این خبر نیز نشانگر این است که معامله‌گران آ‌ن‌طور که تصور می‌شد نسبت به موضوع واکنشی نشان نداده و آن را جدی تلقی نکرده‌اند.»

جوکار در پاسخ به این پرسش که اساسا بازار نفت تا چه اندازه از بسته شدن تنگه هرمز متاثر خواهد شد، می‌گوید: «در خصوص اهمیت تنگه هرمز باید این موضوع را در نظر داشت که اهمیت منطقه‌یی این تنگه در گذر زمان تغییر کرده و اکنون بیشترین اهمیت آن برای متحدان ایران است»

او در ادامه عنوان می‌کند: «در گذشته امریکای شمالی و اروپا به این تنگه وابسته بودند اما امروز آسیای شرقی و آسیای پاسیفیک بیشترین وابستگی را به تنگه هرمز دارند. در حال حاضر 90درصد مبادلات نفت تنگه مالاکا که چین تامین انرژی خود را از آن طریق انجام می‌دهد به خلیج‌فارس وابسته است. 72درصد تامین انرژی هندوستان نیز از خلیج‌فارس صورت می‌گیرد که بیانگر اهمیت هرمز برای این کشورهاست.»

او همچنین به این مساله اشاره می‌کند که ایران خود نیز وابستگی بالایی به تنگه هرمز دارد. جوکار در خصوص حساس بودن قیمت طلای سیاه به اظهارنظرهای حتی تلویحی در خصوص بسته شدن تنگه هرمز می‌گوید: «باید به این موضوع توجه کنیم که بازار نیز به تهدیدهایی واکنش نشان می‌دهد که ابهام در اثرگذاری نداشته باشند. هر چند تنگه هرمز همیشه با اهمیت است اما با افزایش و تکرر تهدیدها حتی حساسیت بازار نیز کاهش می‌یابد. واکنش روز سه‌شنبه و چهارشنبه بازار نیز با توجه به اهمیت تنگه، چندان بالا نبود.»