تاکید ایران بر راه‌حل میانی آبی با افغانستان

اقتصاد گردان - نادی صبوری  

«نمی‌توانیم در برابر آنچه درباره محیط‌زیست‌مان می‌گذرد، بی‌تفاوت باشیم. ساخت سدها و آب‌بندها در افغانستان بر استان سیستان و بلوچستان و خراسان تاثیرگذار است، اگر رودخانه هامون خشک شود، نه تنها ایران بلکه افغانستان و دیگر کشورهای همسایه با مشکل مواجه می‌شوند و مردم مجبور به مهاجرت می‌شوند؛ تمدن‌ها از بین می‌رود و این یک مسوولیت انسانی و بین‌المللی برای همگان برای مقابله با این تهدید خطرناک است.» این بخشی از اظهارات حسن روحانی رییس‌جمهوری است که تیر ماه سال گذشته و در همایش بین‌المللی مقابله با گرد و غبار مطرح شد. اظهاراتی که بلافاصله و البته با تقطیع در زمان انتشار، موجب واکنش در همسایه شرقی ایران شد. رسانه‌های افغانستان اظهارات روحانی را به این شکل پوشش دادند که او گفته است: «دولت ایران در برابر ایجاد سدهای آب در افغانستان بی‌تفاوت نخواهد نشست»؛ برخی از این رسانه‌ها آب هیرمند و هامون را «آب افغانستان» توصیف کرده و در نهایت برای اینکه موضوع را «حماسی» جلوه دهند به اظهارات محمد اشرف غنی رییس‌جمهور این کشور استناد کردند که گفته بود «آب عزت و آبروی ماست». اما در تمام این مدت این پرسش مطرح بود که آیا دو کشور همسایه که اشتراکات فراوانی در مذهب، فرهنگ و تاریخ دارند، نخواهند توانست به راه‌حلی مشترک و بدون مناقشه در موضوع آب دست یابند؟ 

پرسشی که محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران چندی پیش تا حدودی به آن پاسخ داده و عنوان کرد: «تلاش‌های تهران برای توافق با افغانستان بر سر پرداخت حقابه ایران از هریرود همچنان به نتیجه نرسیده است.» اما تازه‌ترین اظهارات سفیر ایران در افغانستان نشان می‌دهد، حداقل در سمت ایران این اراده برای ساخت فضایی خارج از تنش در گفت‌وگوهای آبی دو کشور وجود دارد. گزارش پیش‌رو نگاهی به پیشینه مساله آب ایران و افغانستان داشته و اظهارات محمدرضا بهرامی سفیر ایران در افغانستان که در گفت‌وگو با شبکه طلوع افغانستان انجام شده و حدس زده می‌شود، دلیل آن اظهار برائت ایران از هر گونه ارتباطی با ناامنی ولایت فراه افغانستان است را مورد بررسی قرار می‌دهد.

«محمدرضا بهرامی» سفیر ایران در افغانستان شامگاه یک‌شنبه با شبکه خبری «طلوع‌نیوز» افغانستان گفت‌وگو کرده و پیرامون مواضع ایران در اقدامات آبی همسایه شرقی خود روشنگری کرد. او با طرح این سوال که چرا ایران باید نگران سدسازی در افغانستان باشد، افزود: «وقتی دو کشور قراردادی دارند که بر اساس آن تعاملات میان خود را اجرا می‌کنند دلیلی برای نگرانی وجود ندارد.»

این گفت‌وگو در فضایی انجام شد که برخی جریان‌های قلیل در افغانستان در مدت اخیر در تلاش‌ بوده‌اند که ایران را در ناامن شدن ولایت فراه مقصر جلوه دهند.

این ادعای برخی جریان‌ها در افغانستان پس از آن مطرح شد که محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران در تاریخ 16 اردیبهشت اظهاراتی اعتراض‌آمیز را نسبت به موضع آبی افغانستان مطرح کرد. او در آن زمان گفت: «از آنجا که میزان حقابه ایران از هیرمند در ماه‌های اسفند و فروردین بسیار ناچیز و حتی کمتر از سال‌های خشک و کم آب بوده، ایران دو یادداشت اعتراضی برای دولت افغانستان ارسال کرده و سفیر این کشور هم به وزارت خارجه احضار شده است.» او که در مجلس شورای اسلامی حاضر شده بود در ادامه عنوان کرد: «از دولت افغانستان توقع داریم قبل از اینکه ایران ناگزیر به اقدام متقابل شود، به نیازهای بحق و قانونی جمهوری اسلامی در موضوع حقابه توجه کند.» وزیر امور خارجه ایران در بخش دیگری از صحبت‌های خود عنوان کرد: «اکنون یک مسیر باقی می‌ماند که آن عمل متقابل است یعنی اقدامی در جهت سختگیری در برخی حوزه‌ها برای افغانستان صورت گیرد.»

این بخش از اظهارات ظریف؛ سرنوشتی مشابه اظهارات حسن روحانی در همایش بین‌المللی مقابله با گرد و غبار پیدا کرد. رسانه‌های طرف افغانستان و همچنین برخی رسانه‌های فارسی زبان خارج از ایران، اظهارات او را به شکلی منعکس کردند که ایران خواستار مقابله با افغانستان در بخش‌های دیگر (مثلا ناامن‌سازی این کشور) است.

فاصله کوتاه زمانی میان اظهارات وزیر امور خارجه ایران و سقوط ولایت فراه به دست طالبان افغانستان باعث شد، جریان‌های تندرو مخالف ایران در این کشور، این دو موضوع را به یکدیگر پیوند داده و مدعی شوند که ایران به این ترتیب مخالفت خود با اقدامات آبی افغانستان را نشان داده است.

در چنین فضایی محمدرضا بهرامی سفیر ایران در این کشور در شبکه خبری «طلوع‌نیوز» حاضر شده و مواضع ایران را به‌طور شفاف بیان کرد. به گزارش «تعادل» و به نقل از خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران سفیر جمهوری اسلامی ایران در کابل با اشاره به همکاری ایران در ساخت سد سلما در افغانستان گفت: ایران دخالتی در ناامنی‌های استان فراه ندارد و نگران سدسازی در افغانستان نیستیم. بهرامی برای اثبات ادعای خود در این گفت‌وگو اظهار کرد: «بخش زیادی از سیمان موردنیاز ساخت سد سلما از طریق ایران تامین شده و پیمانکاری که در ساخت سد با پیمانکار هندی همکاری کرد، ایرانی بود.»

وی در پاسخ به ادعای ارتباط جنگ فراه با موضوع آب گفت: «ایران و افغانستان هیچ موضوعی که نتوانند در موردش مذاکره کنند، ندارند و بر اساس توافق‌های انجام شده همه موضوعات موجود در مناسبات دو کشور در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی قابل مذاکره بوده و این اراده در دو طرف وجود دارد تا درباره مشکلات یا اختلاف‌نظرها با هم گفت‌وگو کنند.»

گفتنی است، شبکه تلویزیونی طلوع‌نیوز نخستین شبکه 24ساعته خبری در افغانستان است که به زبان انگلیسی نیز فعالیت داشته و توسط گروه «موبی» بزرگ‌ترین بنگاه رسانه‌یی در افغانستان که بنگاهی خصوصی است، تاسیس شده است. این شبکه همواره مواضعی بینابین در مسائل اینچنینی اتخاذ می‌کند.

بهرامی در ادامه گفت‌وگوی خود با این شبکه عنوان کرد: «اگر ایران واقعا مخالف ساخت سد سلما بود دیگر اجازه نمی‌داد، سیمان ارسال شود و مانع مشارکت پیمانکارانش می‌شد و این استدلال در مورد طرح تاپی (پروژه بزرگ صادرات گاز میان 4 کشور ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هند که بخشی از آن از ولایت فراه می‌گذرد) هم صدق می‌کند.»

سفیر ایران در افغانستان در ادامه خاطرنشان کرد که در مورد سایر موضوعات آبی که میان دو کشور وجود دارد؛ گفت‌وگو می‌کنیم و وقتی می‌توانیم از طریق مذاکره مشکلاتمان را حل کنیم دلیلی وجود ندارد که دست به اقدامات غیرسودمند بزنیم. او در ادامه گفت: «وقتی دو کشور قراردادی دارند که بر اساس آن تعاملات میان خود را اجرا می‌کنند، دلیلی برای نگرانی وجود ندارد.»

 46 سال پس از قرارداد آبی اولیه

اما پیشینه مذاکرات دو کشور درباره موضوعات آبی چیست و بهرامی به چه قراردادی اشاره دارد؟ در اینجا باید قبل از هر چیز به ماهیت رودخانه هیرمند توجه کرد. 

 هیرمند (هلمند) رودخانه‌یی است که از رشته‌ کوه‌های هندوکش در امتداد رشته کوه هیمالیا سرچشمه می‌گیرد و مهم‌ترین منبع حیات تالاب هامون و استان سیستان‌وبلوچستان به حساب می‌آید. ایران در پایین‌دست این رودخانه قرار می‌گیرد و قراردادی که بهرامی به آن اشاره کرده است به سال 1351 بازمی‌گردد.

براساس این قرارداد که میان دولت شاهنشاهی ایران و دولت افغانستان منعقد شد و به امضای امیرعباس هویدا و محمد موسی شفیع نخست‌وزیر و صدراعظم وقت دو کشور رسید، نحوه تعامل دو کشور در موضوع آب هیرمند به‌صورت دقیق مشخص شده است.

در این بین ایران در طول سال‌های پس از این معاهده، سازه‌های آبی متعددی را بنا کرد که تعدادی از آنها در زمره 4 حوزه مشترک آبی ایران و افغانستان از جمله هیرمند واقع شده‌اند. افغانستان اما به دلایل مختلف ازجمله ناامنی طولانی‌مدت، سازه‌های کمتری ساخت. اما اراده همسایه شرقی ایران برای احداث سازه‌های جدید آبی که ممکن است حیات میلیون‌ها نفر در استان سیستان‌وبلوچستان را تهدید کند، در سمت ایران نگرانی‌هایی را به وجود آورد. یکی از ریشه‌های این نگرانی مشخص نبودن حقابه ایران از هیرمند است که هیات‌های مذاکره تاکنون به عدد مشخصی در آن دست پیدا نکرده‌اند.

قرارداد سال 1351 البته مسائلی را در ارتباط با حق دو کشور از هیرمند مشخص کرده است. در ماده دوم این معاهده‌نامه عنوان شده که در سال‌های نرمال یا فوق‌نرمال آبی، مقدار آبی که از طرف افغانستان به ایران تحویل داده می‌شود به‌طور متوسط 26مترمکعب در ثانیه است که «شامل 22مترمکعب در ثانیه براساس گزارش کمیسیون دلتای هلمند در سال 1951 و  4 مترمکعب در ثانیه اضافی متناسب با تقسیمات ماهانه مشخص، باتوجه به سابقه حسن‌نیت و علایق برادرانه طرفین است.» در ماده یازدهم نیز قید شده که در صورت وقوع شرایط خشکسالی شدید یا بروز شرایط فورس‌ماژور که رسیدن آب به دلتای هیرمند را موقتا ناممکن کند، کمیساران طرفین برنامه‌یی را برای رفع مشکلات وارده یا تخفیف آن تهیه و به دو دولت ارائه می‌دهند.

در ماده پنجم این معاهده نیز عنوان شده است «دولت افغانستان موافقت می‌دارد اقدامی نکند که ایران را از حقابه آن از آب هیرمند (هلمند)، بعضا یا کلا محروم سازد. ماده هفتم این معاهده‌نامه از اهمیت فوق‌العاده‌یی برخوردار است. جایی که عنوان شده هر نوع ابنیه فنی مشترک که احداث آن برای استحکام بستر رود لازم دیده شود، «بعد از موافقت طرفین» می‌تواند احداث شود.

در ماده نهم نیز به داوری در زمان وقوع اختلاف پرداخته شده است: «در صورت بروز اختلاف در تعبیر یا اجرای مواد این معاهده‌نامه، طرفین ابتدا از طریق مذاکرات دیپلماتیک، سپس از طریق صرف مساعی‌ جمیله مرجع ثالث و درنهایت به حکمیت محول می‌شود.

در ایران، اساسا اطلاع‌رسانی چندانی درخصوص مذاکرات پیرامون آب‌های مرزی انجام نمی‌شود. رحیم میدانی معاون سابق آبی وزیر نیرو، تیرماه سال گذشته اما مسائلی را پیرامون مذاکرات آبی ایران و افغانستان در گفت‌وگو با «تعادل» مطرح کرد. او در این زمینه گفت: «ما بحث‌هایی با کشور افغانستان راجع به هیرمند، هامون و هریرود داریم. هامون از نظر مسائل زیست محیطی برای مردم هر دو کشور مساله مهمی است. اگر حقابه زیست‌محیطی هامون رعایت نشود، هامون نیز به کانون ریزگرد تبدیل می‌شود که به علت بادهای 120 روزه سیستان، شدیدتر از دیگر کانون‌های ریزگرد کشور خواهد شد. به همین دلیل باید روی این مساله با کشور افغانستان به تفاهم و اقدامات مشترکی برسیم که متضمن حیات هامون باشد.»

او در پاسخ به این پرسش «تعادل» که آیا طرف افغانستانی نیز مانند ایران خواهان نگاه کارشناسی و حفظ منافع دو طرف است، عنوان کرد: «اگر هامون ازبین برود فقط ما نیستیم که آسیب می‌بینیم. درنتیجه نمی‌خواهیم در حال حاضر پیش داوری کنیم و احساس می‌کنیم طرف حساب‌های ما متخصصینی هستند که به حرف‌های اصولی و کارشناسی تمکین می‌کنند. اگر خدای ناکرده متخصصی بخواهد تجاهل کند، حل یک مساله بسیار دشوار خواهد شد. تصور ما این است که اگر در فضایی منطقی، برد-برد و توأم با احترام متقابل بحث کنیم و بر این مساله واقف شویم که حفظ تالاب‌ها به نفع دو توسعه پایدار دو کشور و منطقه است، به اتفاق نظری رسیده و به نقطه‌یی بهینه دست پیدا خواهیم کرد.»

 چرا ماجرا دوباره داغ شده است؟

از آن زمان تاکنون و حداقل در سطح رسانه‌یی، اتفاق جدیدی در مذاکرات دوطرف رخ نداد و اظهارات محمدجواد ظریف در اواسط اردیبهشت تنها چیزی بود که به عرصه عمومی رسوخ پیدا کرد. چندی پس از این اظهارات گروه‌هایی از طالبان به شهر فراه مرکز استانی به همین نام در غرب افغانستان حمله کردند و با عبور از کمربندهای امنیتی اطراف شهر، بخش‌هایی از فراه را تصرف کردند و با رسیدن نیروهای کمکی ارتش از هرات و قندهار به این شهر، پس از دو روز درگیری فراه پاکسازی شد اما در این ارتباط شماری از مقامات محلی استان فراه مدعی شدند که ایران در این حمله نقش حمایتی و تامین تجهیزات دارد.

محمدرضا بهرامی سفیر ایران در افغانستان در بخش دیگری از اظهارات خود در گفت‌وگو با طلوع‌نیوز عنوان کرد که استان فراه یکی از استان‌های هم‌مرز با جمهوری اسلامی ایران است و حدود 300 کیلومتر مرز مشترک دارد و به‌طور طبیعی هرگونه ناامنی در فراه تاثیر مستقیم در شرایط جمهوری اسلامی ایران دارد.

وی از ایجاد فضایی که آن را به عنوان «ایران‌هراسی» یاد کرد، سخن گفت و افزود: این فضا تلاش می‌کند از هرگونه گشایشی که در مناسبات دو کشور ایران و افغانستان ایجاد می‌شود، ممانعت کند.

بهرامی در پاسخ به این ادعا که ایران با طالبان در تماس است و طالبان به فراه حمله کرده است، گفت: طالبان به بسیاری از نقاط این کشور حمله کرده است آیا مفهومش این است که در همه این نقاط با ما هماهنگ بوده و از ما دستور گرفته است.

سفیر ایران افزود: ما به صراحت گفته‌ایم که با طالبان تماس داریم و حتی این تماس را تبدیل به ارتباط نکردیم زیرا نخواستیم برای طالبان مشروعیت زایی شود و به صراحت گفتیم که هدف این تماس تشویق آنها برای پیوستن به روند مذاکرات صلح با دولت افغانستان است.

بهرامی یادآوری کرد که همه کشورهای منطقه با طالبان در همین ارتباط تماس دارند.

وی با طرح این پرسش که چه دلیل منطقی وجود دارد که با برقرای تماس باعث ناامنی در مناطق هم‌مرز ایران شویم، گفت: ناامنی در مرز مشترک به زیان کشورمان بوده و این چیزی نیست که خواست ایران باشد چراکه هرگز از آن نفع نخواهد برد.